حوکمی ملوانکەی ڤانلکیڤ چییە؟

پوختەی لێكۆڵینەوە ئەوەیە:  ئەو هێمایانەی ڤانكلیف كە ئەمڕۆ لە بازاڕەكاندا هەن و بەردەستن دەرناكەون خاچ بن، مەگەر هەندێك جۆری نەبێت كە خاچن و هەندێك وێنەیشمان لە ناوەڕۆكی توێژینەوەكە داناوە، خۆ ئەگەر كەسێك خۆپارێزی دەكات، با بیكات، بەڵام شتێك لە خەڵك حەرام نەكرێت كە حەرام نییە.

پرسیار: حوكمی ملوانكەی ڤانکلیڤ چییە؟

 وەڵام: الحمد لله والصلاة والسلام علی رسول الله، أما بعد:

 پرسیارێکی زۆر دەکرێت سەبارەت بەو ملوانكە و گوارە و دەستبەند و بازنگ و ئەڵقانەی نەخشێكی پێوەیە خەڵك پێی دەڵێن: «ڤانکلیف» (‏van cleef)، كە ئایا حوكمی چییە؟

 ئەم بابەتە، چونكە قسەی زۆری لەسەر دەكرێت و فەتوای جۆراوجۆری لەسەر دەبیسترێت، حەزدەكەم لە توێژینەوەیەكی كورتدا، لە ڕوونكردنەوەی چەند خاڵیكدا بیخەمە ڕوو: كە لە پێشەكییەك و دوو بەش پێكهاتووە. 

پێشەكی

 یەكەم: عیسا لە خاچ نەدراوە و نەكووژراوە

 سەرەتا موسڵمانان باوەڕیان وایە كە عیسا لە خاچ نەدراوە و نەكوژراوە و بەڵكو بۆلای الله بەرزەوە كراوە، وەك خوای گەورە خۆی دەفەرموێت: ﴿وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَٰكِن شُبِّهَ لَهُمۡۚ﴾  [النساء: 157] واتە: «له‌ کاتێکدا نه‌ عيسايان کوشتبوو و نە‌ هه‌ڵیشیان ‌واسی بوو، به‌ڵکو لێیان گۆڕدرابوو».

 بەڵام گاورەكان پێیان وایە كە عیسا لە خاچ دراوە و كوژراوە، بۆیە دوای ئەوەی كە خاچ هێمای سەرشۆڕی و عار بووە، تەنانەت هەڵگرتنی خاچیش بە واتای هەڵگرتنی ئیهانە و بێڕێزی هاتووە[1]، هەتا كاتی هاتنی پەیامبەر عیسا و لەوەو دواش، بەڵام دوای ئەو بیروباوەڕە چەوتەیان دەرهەق بە عیسا كە لە خاچ دراوە، دیدگایان لە ئاست خاچدا گۆڕا و وایان لێهات شانازیان بە هەڵگرتنییەوە دەكرد، وەك لە خودی بۆڵسەوە هاتووە[2]. ئیتر دواجار بوو بە درووشمی گاورەكان و تەنانەت پێیان وترا: خاچپەرستەكان!

 دووەم: حوكمی هەڵواسینی خاچ لە ئیسلامدا

 بۆیە لە ئیسلامدا مادام خاچ بوو بە درووشمی ئایینێكی شیركی و بنەماكەشی كە لە خاچدانی عیسایە و درۆیە، هەر شتێك یەكلا بوویەوە خاچ (صلیب)ە، ئەوە حەرامە بكڕدرێت یان بفرۆشرێت یان بپۆشرێت یان درووست بكرێت یان هەڵبواسرێت[3].

هەر بۆیە لەئیسلامدا بە كۆدەنگی هەموو موسڵمانان: حەرامە، بەڵكو بەشێك لە زانایان بە ڕاشكاوی دەڵێن: كەسێك بیپۆشێت كافرە، وەك لە كتێبی «فەتوای عالمكیری»[8]، و هەروەها «مجمع الأنهر في شرح ملتقى الأبحر» دا هاتووە[9]، كە هەردووكی كتێبی حەنەفییەكانن. هەروەها لە كتێبی شیفای قازی عياضیشدا هاتووە[10].

 بەڵام پێویستە بزانین لێرەدا ئەم حوكمە، مەبەست پێی خاچێكە هەمووان بزانن خاچی پەرستنە نەك هێمایەكە لە شێوەی هێمای كۆ و لە خاچ نەچێت و موسڵمانەكە ئەو مەبەستەی نەبێت[11].

  بەڵكو لە ئیسلامدا دەبێت موسڵمان خاچ لە جلوبەرگ و ماڵ و حاڵیدا لەناو ببات، یان بیشكێنێت، دایكی ئیمانداران عائیشە، باسی پەیامبەری خوا صلی الله علیه وسلم دەكات و دەڵێت: «لَمْ يَكُنْ يَتْرُكُ فِي بَيْتِهِ شَيْئًا فِيهِ تَصَالِيبُ إِلَّا نَقَضَهُ»[5]. واتە: «هیچ شتێكی لە ماڵەوە نەدەهێشتەوە كە خاچی تێدا بوایە مەگەر خاچەكەی لادەدا»[6].

 هەروەها پەیامبەری خوا صلی الله علیه وسلم دەفەرموێت: «وَالَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ لَيُوشِكَنَّ أَنْ يَنْزِلَ فِيكُمُ ابْنُ مَرْيَمَ حَكَمًا عَدْلًا فَيَكْسِرَ الصَّلِيبَ وَيَقْتُلَ الْخِنْزِيرَ وَيَضَعَ الْجِزْيَةَ، [وَلَتُتْرَكَنَّ الْقِلَاصُ، فَلَا يُسْعَى عَلَيْهَا ، وَلَتَذْهَبَنَّ الشَّحْنَاءُ وَالتَّبَاغُضُ وَالتَّحَاسُدُ]، وَيَفِيضَ الْمَالُ حَتَّى لَا يَقْبَلَهُ أَحَدٌ حَتَّى تَكُونَ السَّجْدَةُ الْوَاحِدَةُ خَيْرًا مِنَ الدُّنْيَا وَمَا فِيهَا. ثُمَّ يَقُولُ أَبُو هُرَيْرَةَ وَاقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ { وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا }»[4].

 واتە: «سوێند بەوەی گیانی منی بەدەستە، عیسا كە دێت خاچ دەشكێنێت».

 هەروەها دایكە عائیشە لە كاتی تەوافدا ئافرەتێكی بینیووە خاچ لەسەر جلوبەرگەكەی بووە فەرمانی پێكردووە كە لای بدات و پاشان ئەو فەرموودەی پێشووتری فەرمووە[7].

بەشی یەكەم: درەختی بەرسیم و هێمای «ڤانکلیف» (‏van cleef)

 ئەگەر سەرەتا بڕوانینە كۆمپانیای درووستكەری ئەو ملوانكەیە، كە كۆمپانیای «ڤانکلیف» (‏van cleef)[12] درووستكەرییەتی و خەڵك ناوی نەخشەكەیان بەو ناوەوە ناوە، دوای گەڕان لەسەرچاوە فەرمییەكان هیچ شتێكی وامان بەرچاو ناكەوێت وەك صەلیب درووستكرابێت یان ئیلهام لە صەلیب وەرگیرا بێت!

 بەڵكو دوای گەڕان لەسەرچاوە فەرمییەكانی شەریكەكەوە وا بۆمان دەركەوت نەخشەكە لە گەڵای «بەرسیم»ی چوار گەڵاییەوە وەرگیرابێت وەك لە وێنەكەدا دیارە نەك پاشخانێكی ئایینی مەسیحی هەبێت.

 هەروەها هەندێك ئاماژە بەوە دەكەن كە ئیلهامیشیان بۆی وەرگرتووە لە نەخشی كۆشكە سوورەكان (الحمراء Alhambra ) یان با بڵێن ئاماژەی تێدایە بۆ زەخرەفە و نەخش و نیگارەكانی بیناسازی كۆشكەكانی ئەندەلوس (ئیسپانیا) لەسەردەمی حوكمی ئیسلامیدا[13]. كە بە نەخش و نیگاری مۆريسكي و كوادروفويل (quatrefoil)  ناسراوە[14]. بڕوانە وێنەكان[15]:

بەڵام هۆكاری وەرگرتنی ئیلهام لە گەڵای بەرسیم ئەوەیە كە بەناوبانگە بەوەی درەختی بەختە[16]!

 لەمەوە ڕووندەبێتەوە: بەشێوەیەكی فەرمی ئەوەی هەیە لە بازاڕەكاندا لە هێمای ڤانكلیف هیچ پەیوەندییەك نییە لەنێوان هێماكە و لەنێوان هێمای خاچدا.

 كەواتە تا ئێرە هیچ كێشەیەكی شەرعی تێدا نییە با لە بنەڕەتیشەوە باسی بەختەكەی تێدا بێت، مەگەر كەسێك بۆ شانس و بەخت بیپۆشێت ئەوا حەرامە و بێگومان بەخت و بەش و شانس هەر بەخشەری بەخت دەیبەخشێت كە خوایە نەك گوڵێك و نەخش و نیگارێكی بێ توانا!

ئەگەرنا حەڵاڵە و بێ كێشەیە مادام تۆ بەو نییەتەوە نایپۆشی، چونكە نییەتەكە دەرناكەوێت لەكردەوەی موسڵمانەكە بە پێچەوانەی صەلیبەوە كە لە كردەوە دەردەكەوێت و دەخوێنرێتەوە و هێمای خۆی هەیە.

هەروەها پێم وا نییە هیچ ئافرەتێكی موسڵمانی عەقیدە پاك بۆ ئەو مەبەستە بیپۆشێت، بەڵكو هەمووی یان زۆربەی لەبەر جوانییەكەی و بەناوبانگییەكەی دەیپۆشن. والله أعلم.

بەشی دووەم: شێوەكانی خاچ و شتێك لە خاچ بچێت

 تەوەری یەكەم: هەندێك شێوازی نەخشەكە لە خاچ دەچێت

 دوای ساغبوونەوەی ئەوەی وەكو ئەسڵ و بنەما صەلیب نییە، پرسیارێكی جەوهەری درووست دەبێت، ئایا: هەندێك شێوازی هەیە لە خاچ دەچێت ئایا ئەوەش هەر نابێتە ڕێگر؟

 لە وەڵامدا دەڵێین: یەكەم دەبێت بیسەلمێنین: ئایا خاچ هەیە لەو شێوازەی بانگەشە دەكرێت؟ دووەم: ئایا هەرچی لە خاچ بچێت حەرامە؟

 یەكەم: بێگومان هەندێك شێوازی هەیە خاچ نییە، بەڵكو زۆربەی شێوازەكانی، بەڵام هەندێك جۆری نەخشی ئەو كۆمپانیایە (ڤانكلیف) هەیە كە لە شێوەی صەلیب دەچێت، كە صەلیبێكی سێ پەڕە لە هیڕالدی مەسیحییەكاندا هەیە زۆر لەو شێوازە دەچێت[17]. بەڵام نەك هەموو شێوەیەكی بەتایبەت ئەو شێوازەی بەناوبانگە لای خۆمان، ڕاستییەكەی ئەوەیە كە خاچ نییە.

 بەڵام ئەو وەشاندنانەی ڤانكلیف كە خاچن، ئەم وێنانەی خوارەوەیە و هاوشێوەكانییەتی[18]:

لە ڕاستیدا ئەمانە خاچن و ئەمانە و هاوشێوەكانیان پۆشینیان حەرامە نەك بگووترێت هەموو هێمای «كۆ»یەك و هاوشێوەكانی حەرامن!

تەوەری دووەم: هەر شتێك شێوەی لە خاچ دەچوو، حەرامە؟

 دووەم ئەوەبوو كە: ئایا هەر شتێك شێوەی لە خاچ دەچوو، حەرامە؟

 لە وەڵامدا بە یارمەتی خوا دەڵێین: ئەمە لە چەند خاڵێك ڕوون دەكەینەوە:

 1-  پرسی یەكەم: شێوازەكانی خاچ:

 لە ڕاستیدا خاچ یەك شێوازی نییە[19]، هەروەها مەرج نییە خاچ تەنها لەسەر شێوەی كۆ (زائد) بێت[20]، هەروەها مەرج نییە درێژییەكەی لەخوارەوە زیاتر بێت وەك لەسەرەوەی، بە زۆر بەڵگە، ئاشكراترینیان لای خەڵك: هێمای خاچی سووری نێودوەڵەتییە، هەروەها مەرج نییە درێژییەكەی زیاتر بێت لە پانییەكەی[21]، چونكە ئەسڵەن هەردوو دەست درێژ بكەیتەوە لەسەر خاچێك یان لەهەر شوێنێك یەكسانە بە بەرزی باڵای كەسەكە تا تەوقی سەری، دەمێنێتەوە بەشی سەرەوەی، ئەوەیان هەندێك خاچ پابەندی بووە و هەندێك خاچیش جیاوازە.

 جا «خاچ (صەلیب)» لە تەقلیدی مەسیحییەكاندا ناوێكە بۆ كۆمەڵێكی زۆر لە شێوە و شێواز كە دوو دەست تێیدا یەكتر دەبڕن بە چەندین شێوازی جیاجیا، هەندێك جۆری هەردوو باڵەكە یەكسانن لەلاكانەوە، هەندێك جاریش لە خوارەوە درێژترە[22]، بەڵكو هەندێك شێوازی هەیە، ئەسڵەن هەر لەشێوەی «+» نییە، بەڵكو لەشێوەی پیتی ( X) و پیتی (T) وایە وەك باسی دەكەین. لە مەوسوعەكاندا بەم شێوازە باسی خاچ كراوە[23].

 لە دیارترین جۆرەكانی خاچ[24]:

1-  خاچی یۆنانی (Greek Cross): كە چوار باڵی هاوتای هەیە درێژییەكەیان وەكو یەكە، ڕێك لەشێوەی كۆ (زائد +) ە، ئەم جۆرەش زیاتر لە تەقلیدی ڕۆژهەڵاتی و و یۆنانی و بیزەنتییەكاندا بەربڵاوە[25].  

2-  خاچی لاتینی (Latin / Crux immissa): ئەم جۆرە باڵی بەشی خوارەوەی درێژترە لە سێ بەشەكەی تری، ئەمەش لە بەربڵاوترین جۆرەكانییەتی لەبەر ئەوەی لە ڕۆژئاوای لاتیندا بەربڵاوترینە[26]!  

3-  خاچی تاو (T-shape)، كە لەسەر شێوەی شمشێرە یان هەندێك دەڵێن لەسەر شێوەی پیتی (T)ـە. 

4-  خاچی قديس ئەندەراوس (X-shape)، كە لەسەر شێوەی پیتی (X)دایە و لەڕووی مێژوویشەوە ئەمە و ئەوەی پێشووش دانپێدانراون[27]. 

5-  خاچی ئۆرشەلیم (مەبەستیان قودسە) (Cross potent) كە لەگەڵ چوار خاچی بچوكدایە: زۆرجار باڵەكانی یەكسانن، واتە: خاچێكی گەورەیە و لەهەر چوار لاكەیەوە خاچێكی تێدایە، وەك لە وێنەكاندا زیاتر ڕوونكراونەتەوە[28].

 
ئەمەش وێنەیەكی تر[29]:

بە كورتی ویستم ئەوە ڕوونبكەمەوە مەرج نییە صەلیب تەنها چوار گۆشە بێت یان چوار گۆشە نەبێت، ئەمەش لە ڕووی ئایینی مەسیحییەوە دەڵێم. 

كەواتە جۆرەكانی خاچ زۆرن، تەنانەت هەندێك لە خۆیان دەیگەننە نزیك سی جۆر[30]! لەو جۆانەی دیكە -جگە لەو پێنجەی باسمان كرد-: خاچی قدیس بوتڕص، و خاچی قدیس جۆرج، و خاچی بۆرین، و خاچی بەتریركی، و خاچی ماڵتا، و خاچی كەنیسەی كاسۆلیكی یان خاچی ئەرثۆدۆكسی، و خاچی ئەنتۆنیۆ، هتد... لەمانەش هێمای خاچی سووری نێودەوڵەتی و خاچەكانی سەر ئاڵا و درووشمی بەشێكی زۆری وڵاتە ڕۆژئاواییەكان دەگرێتەوە كە لە كتێبی: «وەڵامێكی فاروق ڕەفیق» زیاتر باسم لێوە كردووە و وێنەیانم داناوە وەك ئاڵای سویسرا و بەریتانیا و وڵاتانی ئیسكەندنافیا و ئوستورالیا[31].

 ئەوەش وێنەكانیان بەهەمان ڕیزبەندی كە باسم كردن:

  هەموویشی دەگەڕینەوە بۆ سێ جۆری سەرەكی: یەكێكیان ئەوەی قدیس ئەندەرۆ (ئەندەراوس)ە كە لەسەر شێوەی (X)ە، دووەمیان ئەوەی لەسەر شێوە هێمای كۆیە (+)، سێیەمیشیان لەسەر شێوەی شمشێر (یان هەندێك دەڵێن: پیتی «T»یە) كە بە خاچی لاتینی بەناوبانگە[32].

 هەربۆیە پێناسەی زانایانی ئیسلامیش بۆ خاچ جۆراوجۆر بووە:

 بۆ نموونە هەندێك لەزانایان و لەهەندێك كتێبدا دەڵێن خاچ ئەوەیە كە لەسەر شێوەی دوو هێڵی یەكتربڕە[33].

 هەندێكی تر لە زاناكان وتوویانە: چوارگۆشەیە[34]، بەڵكو لە وتەكانیانەوە وا دیارە تایبەت بێت بە دارەوە و واشنازانم -قطعا- ڕووكەشی وتەكان مەبەستی ئەوان بێت چونكە سەرنجی بنەڕەتی كارەكەیان داوە كە لەسەر خاچێكی دار خەڵك هەڵواسراوە[35].

 هەندێكی تریان تایبەتی دەكەن بەو جۆرەی: باڵی خوارەوەی لەوانی تری درێژتر بێت[36].

 ئەم جیاوازییە لە پێناسەكەی، خەتای زانایانی ئیسلام نییە، خەتای ئەو ئایینە تێكدراوەیە كە لەسەر هێماكەشی كۆك نین، ئەوەتا باسی نزیكەی «30» سی جۆر خاچ دەكرێت وەك پێشتر باس كرا.

2-  تەوەری دووەم: ئایا مەرجە هەر شتێك لەشێوەی خاچ دەچوو، حوكمی خاچی هەبێت و حەرام بێت؟

 ئێمە پێشتر فەرموودەیەكمان خزمەت كردن كە پەیامبەری خوا صلی الله علیه وسلم: «هەرشتێكی لە ماڵەوە ببینیایە كە خاچی تێدایە لایدەدا»[37].

 مەبەستیش لە خاچ لێرەدا و ئەوەی كە حەرامە ئەوەیە: هێمای تایبەت بە خاچ بێت لەلایەن گاورەكانەوە، واتە: شێوەیەكی ناسراوی ڕوونی هەبێت و هەموو موسڵمانێك جیای بكاتەوە، نەك ناڕوون بێت و یەكێك بڵێت خاچە و سیان بڵێن هێمای كۆ (+)یە! ئەگەرنا، گەر شاراوە بوو یان نادیار بوو یان بەشتێكی دیكەوە نووسا بوو و خاچی پێوە زاق و زاڵ نەبوو، یان بۆ مەبەستی تر بەكارهاتبوو وەك حساب و كتاب و دیار نەبوو كە خاچ بێت مەگەر بە تەكەلوف و زۆركردن، ئەوا حەرام نییە و حوكمە شەرعییەكان نایگرنەوە. كە بێگومان خەڵكێك زۆر زیادەڕۆییان لەم بارەوە كردووە.

 هەروەها هێماكانی تر كە هاوبەشن لە نێوان چەندین واتا و هەر لە سەرەتاوە بە خاچ لێی تێناگەیت ئەوە بە خاچ هەژمار ناكرێت، واتە: حوكمەكانی پەیوەست بە خاچ نایگرێتەوە، وەك هێمای كۆ (+) و هێمای تەبریدی سەیارە و سپلت و هاوشێوەكانی () كە موسڵمانان هەموویان ئەم جۆرە هێمایانە لە دابوونەریتی خۆیاندا بە خاچ نازانن، بەڵكو خودی گاورەكانیش بۆ عیبادەت ئەو هێمایانە بەكارناهێنن.

 هەربۆیە هێماكانی هاتووچۆ و هێمای سەر بینا و خانووەكان و هاوشێوەكانیان كە مەبەست پێی خاچ نییە و هێمایەكی ڕوونی خاچ نییە، حوكمەكانی خاچ نایگرنەوە، هەروەها هێمای شەریكەی مارسیدس خاچی پێوە دیار نییە، كە ئەگەر لەم بوارانەوە تووندی بكرێت خەڵك دەكەونە سەختی و تووندی و تەسكییەوە كە ئەمەش دژی یاسا گشتی و مەبەستە مەزنەكانی شەریعەتە.

 كەواتە مەرج نییە هەرشتێك لەشێوەی خاچ بێت، ئیتر خاچ بێت، بەڵكو لەوانەیە هێمای (كۆ – زائد) بێت یان نەخشێكی ئەندازیاری بێت و هاوشێوەكانی.

 ئیبن عوسەیمین لەباسێكی پرسی خاچدا -لە دەرەوەی باسی ڤانكلیف- دەڵێت: «أما ما ظهر منه أنه لا ‌يراد ‌به ‌الصليب لا تعظيما ولا بكونه شعارا مثل بعض العلامات الحسابية، أو بعض ما يظهر بالساعات الإلكترونية من علامة زائد، فإن هذا لا بأس به، ولا يعد من الصلبان بشيء»[39].

 بە كورتی واتە: ئەوەی مەبەست پێی خاچ نەبێت وەك ئەوەی بۆ گەورەڕاگرتن بێت یان هێما و درووشمی خاچ بێت، گەر وا نەبوو ئەوە حەرام نییە وەك هەندێك هێمای ژماردن و هەندێك هێما كە لەسەر سەعاتە ئەلیكترۆنییەكان دەردەكەون لە شێوەی هێمای كۆ، ئەوانە هیچیان تێدا نییە و بە خاچ دانانرێن.

 هەروەها كە پرسیاری ئەوەی لێدەكرێت كە زۆر شت لە خاچ دەچن ئایا دەبێت لاببرێت و لەناو ببرێت، دەڵێت[40]: «لابد أن ‌نعلم ‌أن ‌هذا ‌صليب؛ لأن بعض الأشياء يظنها بعض الناس صلباناً وليست كذلك. ثانيا: أن نعلم أنه وُضِع لأنه صليب، لا لكونه نقشاً في الثوب مثلاً؛ لأن النصارى يعظمون الصليب، فلا يمكن أن يجعلوا وَشْياً في ثوب، إنما يضعونه موضع الاحترام. فلابد من هذين الأمرين، فإذا تحققنا أنه صليب فإن الواجب تمزيقه، أو على الأقل السنة تمزيقه، ولنقاطع هذه الثياب؛ فإذا قاطعناها ولم يستفد التجار منها قاطعوها أيضا».

 بە كوورتی واتە: «سەرەتا دەبێت بزانین ئەو شتە خاچە، كە ڕوون بوویەوە خاچە ئەوسا دەبێت لابدرێت، چونكە شتانێك وا دیارە خاچ بێت و واش نییە! هەروەها دەبێت بزانین ئەو شتە بۆیە دانراوە لەبەر ئەوەی خاچە، نەك لەبەر ئەوەی -بۆ نموونە- نەخش و نیگارێكە لە جلوبەرگێكدا، چونكە گاورەكان خاچیان لا مەزنە جا نایكەنە نەخشی جلوبەرگ!».

 بەندە دەڵێت: ئەگەر ئەو پێوەرەی ئیبن عوسەیمین جێبەجێ بكەین ئەوا بێگومان و دوودڵی دەكرێت بگووترێت: نەخشی ڤانكلیف حەڵاڵە! چونكە ئێمە لە دەمی خودی شەریكەكەوە دەزانین ئەوە صەلیب نییە و لە گەڵای بەرسیم و بیناسازی ئیسلامیی لە ئەندەلووسەوە وەرگیراوە، كەواتە دەوترێت: نەخش و نیگارێكە لە خشڵێكدا نەك صەلیب. لەسەر وەزنی وتەكەی ئەو: خش و نیگارێكە لە جلوبەرگێكدا نەك خاچ!

 ئەوە لەسەر پێوەرەكەی ئیبن عوسەیمین.

 پاشان شێخ دەڵێت: «چونكە گاورەكان خاچیان لا مەزنە (نەك هەموو هێمایەكی كۆ)، بەڵكو لەشوێنێكدا دایدەنێن كە جێی ڕێز بێت. كەواتە دەبێت ئەو دوو مەرجە فەراهەم بێت».

 پرسیاركەرەكە بە عوسەیمین دەڵێت: «بەڵام خاچ چەندین جۆری هەیە»!

 لە وەڵامیدا دەڵێت: «ئێمە پرسیارمان كرد لە گاورە موسڵمان بووەكان، وتیان: خاچ لای ئێمە ئەو خاچە ناسراوەیە، كە دوو هێڵە، یەكێكیان بە پانی و یەكێكیان بەدرێژی، وە درێژییەكەی زیاترە لە بەرزییەكەی».

 بەندە دەڵێت: ئەگەر لە سەرەتاوە ئەم لێكۆڵینەوەت خوێندبێتەوە، ئەوە بۆت دەردەكەوێت ئەو موسڵمانانە (كە پێشتر گاور بوون) باسی جۆرێكی خاچ دەكەن كە لای ئەوان ناسراو بووە، ئەگەرنا مەرج نییە خاچ تەنها بەو شێوازە بێت ئەوان وتوویانە، بۆیە شێخی زانا ئیبن عوسەیمین لەو پێوەرە كە پشتی بەو موسڵمانانە بەستووە بەشێكی جۆرەكانی خاچی باس كردووە نەك هەموو جۆرەكانی. والله أعلم.

 بەهەر حاڵ ئێمە قسەكانیمان هێنایەوە تا بیسەلمێنین كە صەلیب چییە و مەرج نییە هەرچی لە خاچ دەچوو، خاچ بێت، لەوێشەوە بیسەلمێنین كە «ڤانكلیف» بە پێوەری زانایان دەرناكەوێت حەرام بێت.

 هەروەها كەسێك پرسیاری لێدەكات كە بەلای بینایەكدا تێپەڕ بووە پەنجەرەكانی هەمووی لەشێوەی صەلیب بوون، ئەویش لە وەڵامیدا دەڵێت[41]: «والله يا أخي! هذه تحتاج إلى مشاهدة العمارة، وليس كل ما جاء على شكل الصليب يكون صليباً، وإلا لقلنا: علامة زائد حرام، وقلنا: [العَرْقات] الذي كان الناس يستقون به حروثهم حرام؛ لأنه معروف خشبتين معترضتين، الصليب له شكل معين وله قرائن تدل على أنه صليب، فيحتاج إلى مشاهدة العمران».

 بە كورتی واتە: «مەرج نییە هەر شتێك لەشێوەی خاچ بوو، ئیتر خاچ بێت، ئەگەرنا دەبێت بڵێین نیشانەی كۆ خاچە و حەرامە، نەخێر وا نییە، صەلیب شێوەیەكی دیاریكراوی هەیە و كۆمەڵیك قەرائین هەیە بەڵگەن لەسەر ئەوەی صەلیبە».

 ئاماژە بەوەش بكەم، بەڵێ زانایان ڕاجیان دەرئەساسی ئەو فەرموودەیەی پێشوو، كە ئایا هەموو شێوەیەك لە هێمای كۆ بچێت و لە خاچ بچێت حەرامە و بە خاچ دادەنرێت، یان تەنها ئەو شێوازانەی خاچە كە پەرستنی پێ دەكرێت بۆ جگە لەخوا.

 گومانی تێدا نییە كە ئەو جۆرە حەرامە مەبەست پێی پەرستن بێت و مێژووی موسڵمانان و ئێستایان و واقعیان ئەم بۆچوونە تەرجیح دەدات! زۆربەی زانایانیش لەسەر ئەمەن كە خاچ ئەوەیە كە ببپەرەسترێت لە غەیری خوا، واتە مەبەستت پێی خاچ بێت یان بەو مەبەستەوە دانرابێت یان لەو ئەساسەوە وەرگیرابێت...

 ئیبن حەجەر لەشەرحی فەرموودەی پێشوودا دەڵێت: «‌الصَّلِيبَ ‌مِمَّا ‌عُبِدَ ‌مِنْ ‌دُونِ ‌اللَّهِ بِخِلَافِ الصُّوَرِ فَلَيْسَ جَمِيعُهَا مِمَّا عُبِدَ»[42]. واتە: خاچ لەو شتانیە كە دەپەرەسترێت لە غەیری خوا بە پێچەوانەی وێنەوە، چونكە هەموو وێنەیەك ناپەرەسترێت.

 هەروەها زانا هەیە تایبەتی دەكات بەو جۆرەی باڵی خوارەوەی لەوانی تری درێژتر بێت. پێشتریش باسی ئەمەمان كرد و ئاماژەمان بەوانە كرد كە وایان وتووە لە زانایان.

پوختەی وەڵام ئەوەیە:

 ئەو هێمایانەی ڤانكلیف كە ئەمڕۆ لە بازاڕەكاندا هەن و بەردەستن دەرناكەون خاچ بن، مەگەر هەندێك جۆری نەبێت كە خاچن و هەندێك وێنەیمان داناوە لەسەرەوە، خۆ ئەگەر كەسێك خۆپارێزی دەكات، با بیكات، بەڵام شتێك لە خەڵك حەرام نەكرێت كە حەرام نییە، پاشان فیقهزان ئەوە نییە بۆ هەموو شتێك بڵێت: خۆت بپارێزە، بەڵكو لە ڕاستیدا ئەوە فەتوایەكە هەموو كەسێك دەیزانێت. والله تعلی أعلم.

علی خان

چوار شەممە

26 صفر 1447 - 20/ 08/ 2025

كەلار