پرسیار: تكایە بەڕێز مامۆستا علی خان وەڵامی ئەو پرسیارەمان بدنەوە وزۆر گرنگە: چۆن بیسەلمێنین بۆ بێ دینێك خوا هەیە یا ئێمەی خولقاندوە؟!

 وەڵام: لەبەر ڕونی بەڵگەكان لەسەربوونی خوا -تبارك وتعالی-، بە درێژایی میژو هیچ گروپ وگەلێك نەبوە نكۆڵی لە بوونی خوا بكات، تەنها دەهریەكان وفیرعەون نەبێت لەم سەردەمەشدا بێ دینەكان.

بەڵگەكانیش لەوبارەوە لە ژماردن نایەن، هەربۆیە ئەوەی بەڵگەی دەوێت لە نیوەڕۆیەكی ساماڵدا، لەسەر هەڵهاتنی خۆر وبڵێ‌: بەڵگەی ئەوە چیە كە خۆر هەڵهاتووە؟ ئەوە پێوستیمان بە بەڵگەیە كە ئەوكەسە عەقڵی هەیە یان نا؟!

سەرباری ئەوەش دەڵێین: 

1. فیترەتی خودی مرۆڤەكان بەڵگەن لەسەر بوون وتەنهایی خوا. مەبەستیش لێرەدا: بریتیە لەو هەستەی لەگەڵ دروستبونی مرۆڤەكان، لە نەفسیاندا دانراوە، كە پێی پەروەرگارەكەی خۆیان دەناسنەوە.

وەك پەیامبەری خوا صلى الله عليه وسلم دەفەرموێ: «هەموو كۆرپەلەیەك لەسەر فیترەت لە دایك دەبێت»، واتە: لەسەر ئەو هەست وتەبعە دێتە دونیاوە كە خوا یەكەمجار دروستی كردوە، لێرەشدا، واتە: ئیسلام. چونكە ئەفەرموێ: «جا ئەوە دایك وباوكین دەیكەن بە جولەكە یان گاور یان ئاگرپەرست»، باسی ئیسلام ناكات، نافەرموێ: «یان دایك وباوكی دەیكەن بە موسڵمان» بۆ؟ چونكە كە لە دایك ئەبێت لەسەر ئیسلامەتیەكی پاك لە دایك ئەبێت.

وەكو خوای پەروەردگار دەفەرمووێ: «ئەی پەیامبەر! بەردەوام بە لەسەر ئەو دینە كە ئەو حەنیفیەت وئیسلامەیە، لە فیترەت وخیلقەتی هەمو كەسێكدا خوا دایناوە، جا دەستگرتنتان بە ئیسلام، دەستگرتنتانە بە فیترەتەوە» [الروم:30].

هەروەها پەروەرینمان دەفەرمووێ: «-ئەی پەیامبەر!- باسی ئەو كاتەیان بۆ بكە كە پەروەردگارەكەت، نەوەكانی ئادەمی لە پشتی باوكیان دەرهێنا، جا كردنی بە شاهید بەسەر نەفسی خۆیانەوە لەسەر ئەو تەوحیدەی كە لە دەرونیاندا دایناوە كە هەر خۆی پەروەردگاریانە، پێی وتن: ئایا من پەروەردگاری ئێوە نیم؟ دروستكاری ئێوە نیم؟ ڕۆزیدەری ئێوە نیم؟ بەڕێوبەری كاروباری ئێوە نیم؟ گفت ووەعدی لێوەرگرتن، لە وەڵامدا وتیان: بەڵێ‌، بۆنا، تۆ پەروەردگاری ئێمەی، شاهیدین ودانی پێدا دەنێین، بۆ ئەوەی نەوەك لە قیامەتدا بدەن لە ژێری ونكوڵی لێبكەن» [الأعراف:172].

كەواتە ئەگەر وێڵی بكەین موسڵمان دەردەچێت؟ 

لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا ئەڵێین: نێردراوی خوا صلى الله عليه وسلم دەفەرموێ: «خوای مەزن فەرمویەتی: «إِنِّی خَڵقْتُ عِبَادِی حُنَفَا‌و، فَاجْتَاڵتْهُم الشیاطین» واتە: «من بەندەكانم بە حەنیفیەت ویەكخوا پەرەستی خولقاندوە ودروستكردوە، بەڵام شەیتانەكان هاتوون گومڕایانكردن ولەو فیترەتە ڕاستە لایدان». لە ڕیوایەتێكی تردا دەفەرموێت: «من بەندەكانم بە یەك خوا پەرەستی وموسڵمانێتی دروستكردوە».

هەروەها ئەوە شەیتانە؛ ژینگەكەیەتی، كۆمەڵگاكەیەتی، دەوروبەرەكەیەتی، دایك وباوكیەتی، قوتابخانەیە، ڕاگەیاندنەكانە،.. هتد، منداڵ دەگۆڕن.

جا ئەگەر زەمانەتی شەیتان بكەی دەستی بۆ نەبات ووەسوەسەی بۆ نەكان ولە خشتەی نەبات، منیش زەمانەت دەكەم موسڵمان دەردەچێت! «شەیتان وتی: بە دەسەڵاتی تۆ قەسەم، ئەبێت لە خشتەیان بەرم تەنها بەندە بێخەوشەكانت نەبێت» [العنكبوت:65]. پەیامبەریش صلى الله عليه وسلمئەفەرموێ: «شەیتان وەكو خوێن بەناو لاشەی مرۆڤدا دێت ودەڕوا». هەروەها قورئانیش باسی وەسوەسەی شەیتانی بۆ كرودین: [الناس:5]. هەروەها هەمو كەسێك قەرینێكی لە شەیتان لەگەڵدایە: [ق:23].

جا بە فیترەت ئێمە دەزانین كە خوا هەیە، وتاك وتەنهایە.

زۆر جاریش ڕوداو وپێشهاتی وا دێتە پێش، پەردە لەسەر ئەو فیترەتە شاراوە لا دەدات كە ژەنگی تاوان ونەفس وشەیتان سەری گرتوە:

پیاوێك دێتە خزمەت جەعفەری سادق -ڕەحمەتی خوای لێبێت- پرسیاری خوای لێدەكات: جەعفەری سادقیش دەڵێت: ڕۆژێك نەبوە لەسەر كەشتی بیت لەناو دەریادا؟ دەڵێت: بەڵێ‌، ئەڵێ‌: هەرگیز ڕووینەداوە بای توند وشەپۆلی سەخت لە كەشتیەكەتانی دابێ وهیچتان بە دەستەوە نەمابێ وبترسن ژێر ئاو بكەون؟ وتی: بەڵێ‌، وتی: لە ناخەوە هەستت نەكرد یەكێك هەیە دەتوانێت ئێستا بە هاناتەوە بێت؟ وتی: بەڵێ‌. فەرموی: ئا ئەوە خوایە!!

بەڵێ ئەوە دەنگی فیترەتە لە ناخەوە بەرز دەبێتەوە وهاوار دەكات: یا الله فریامان بكەوە.

هەر بۆیە خوای گەورە لە قورئاندا سەرزەنشتی موشریكەكانی كۆن دەكات، «كاتێك كە سواری كەشتی دەبن بە بێخەوشی نزا دەكەن ودەپاڕێنەوە لە خوا، بەڵام كاتێك كە خوا ڕزگاریان ئەكات وئەگەنە وشكانی، ئەوسا دەستدەكەنەوە بە شیرك دانان بۆ خوا».[العنكبوت:65]، بەڵێ، كە شەپۆلەكە دێت وئەدات لە كەشتیەكە، ئەوسا ئەشدا لە ژەنگی ئیلحاد ولایدەدا، بۆیە هاوار دەكات: یا الله یا الله.

بەڵێ، هەمو مرۆڤێك لە ناخیدا خوا دەناسێت، بە فیترەتی یەك خواناسە، ئەوە عامل «فاكتەر»ە دەرەكیەكانە لای دەدات بۆ هاوەڵ پەیداكردن، یان هەر خوا نەناسین.

2. هەروەها بە نیشانەكانی خوا دەزانین خوا هەیە: پەروەردگار دەفەرموێت: «بێگومان نیشانەكانی خۆمان پیشانی ئەو بێباوەڕانە دەدەین: لە ئاسۆكانی دەوریاندا، ولە نەفسی خۆیاشیاندا، تا بۆیان ڕوندەبێتەوە كە قورئان حەقە» [فصلت:53]. یانی: لە زەوی وئاسمان وشاخەكان ودارەكان وبەردەكان وئاژەڵەكان، هەروەها گیاندار وبێگیانەكان وبەرز ونزمەكان، گەورە وگچكەكان، هەروەها لە نەفسی خۆشیاندا نیشانەی جۆراوجۆریان پیشان دەدەین تا جوان بۆ یان ڕون دەبێتەوە كە پەروەردگار وپەیامبەرەكەی وئیسلام هەقە.

ئەوسا: «بۆ ئەوەی هەركەس مرد وهەركەیش ژیا، دوای ئەوە بێت كە بەڵگە وحوججە ونیشانەی خوای بینی بێت وبیانوی بڕی بێت، لە قیامەتیشدا بەڵگە وبیانوی بە دەستەوە نەمێنێت بەرامبەر بەخوا، دوای بڵێ‌: خوایە من نەمزانی».

هەربۆیە ئایەتەكانی قورئان ڕونن هەروەكو ڕۆژی ڕوناك، وەك پەیامبەر  دەفەرموێت: «بێگومان لەسەر ڕێباز ودینێك جێمهێشتون كە سپی وڕونە، بەڕادەیەك شەوی وەكو ڕۆژی وایە». بۆئەوەی كەس بەڵگەی بە دەستەوە نەمێنێت لە ئاست خوا. ئەوەندە سپی وڕونە هەموو عاقڵێك دركی پێدەكات، هەموو ژیرێك لێی تێدەگات.

كەواته ئایەتەكانی خوا، دوو جۆرن:

1. ئایەتەكانی دەرون «آیات النفس»: لە ئایەتەكانی خوا، نەفسی مرۆڤە، نەفس نیشانەیەكە لە نیشانە مەزنەكان لەسەر بوون وتەنهایی خوا، خودا كاربەجێ دەفەرموێ: «نەفسی خۆشتان، چەندین بەڵگە ونیشانەی دەسەڵاتی خوای تێدایە، ئایا نابینن؟!» [الذاریات:21] ، هەروەها دەفەرموێ: «سوێند بە نەفس وتەواوكردنی دروستكردنەكەی لەلایەن خواوە» [الشمس:7]، بۆیە گەر مرۆڤ لە نەفسی خۆی وردبێتەوە وچی تێدایە لە سەیر وسەمەرەی كارەكانی خوا، ئەوا ڕێنمونی دەكەن بۆ ئەوەی كە پەروەردگارێكی دروستكەر ودانا وشارەزای هەیە، لەكاتێكدا مرۆڤ ناتوانێ ئەو دڵۆپەیە دروستبكات كە لێی دروستبوە؟ یان بیكات بە پارچە خوێن، یان ئەم خوێنپارە بكات بە گۆشتپارە، یان ئەم گۆشتپارە بكا بە ئیسك، یان ئەو ئێسكە، گۆشت پۆش بكات؟

2. ئایەتەكانی ئاسۆ «الآفاق»: هەركەسێك وردبێتەوە لە ئاسۆكان وچی لەم گەردونەدا هەیە لە ئاسمان وزەوی، ولەوەی لە ئاسماندایە لە ئەستێرە وهەسارە وخۆر ومانگ، ولەوەی لە زەویدایە لە شاخەكان ودارەكان ودەریاكان وڕوبارەكان، وچۆن شەو وڕۆژ زەوی دادەپۆشن، وبەڕێوەچونی هەمو ئەم گەردونە بەم سیستەمە وردە، هەمو ئەمانە پێی ئەڵێن: ئەم گەردونە دروستكەر وبەدیهێنەرێكی هەیە، وكاروبارەكانی بەڕێوە ئەبات، بۆیە ژیر هەتا وردبێتەوە لەم دروستكراوانە وزیاتر تێڕامانێت لە بونەرەوە سەیر وسەمەرەكان، ئەوسا دەزانێت ئەمانە هەموی بەڵگەی بوون وتەنهایی خوایە. 

كەواتە: رێكی ئەم گەردونە و وردی لە دروستكردنی، وبە كامڵی خولقاندنی، بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كەوا خوا دروستیكردوە وبەدیهێناوە تاك وتەنهایە هاوبەشی نیە. خوا ئەفەرموێ: «بەڕاستی لە دروستكردنی ئاسمانەكان وزەویدا، ولە بەدوای یەكدا هاتنی شەو وڕۆژ، وجیاوازیان لە كورتی ودرێژیدا، لە هەمو ئەمانە بەڵگە ونیشانەی گەورە هەیە لەسەر بوون وتەنهایی خوا بۆ خاوەن عەقڵە ساغەكان، ئەوانەی كە بیر لە نیشانە وبەڵگەكانی خوا دەكەنەوە وئەڵێن: پەروەردگارا ئەمانە دروستكراوی تۆن وبێهودە دروستت نەكردون، پاكی بۆ تۆ شت بۆ گاڵتەوگەپ دروست بكەیت، دەسا خوایە لەدۆزەخ بمانپارێزە» [آل عمران:١٩٠،١٩١].

نمونەی ئەمانەش زۆرن وەكو ورد بوونەوە وسەرنج دان لە: 

زەوی: سەرنجی زەوی بدە، هەم خڕە وهەم دەشسوڕێتەوە! بەڵام كەسیش بەرنابێتەوە، خاكەكەی ژێریشمان نالەرێتەوە. هەروەها تەماشای كێشی زەوی بكە! ئێمە موگناتیسمان بینیوە كە ئاسنی ڕاكێشاوە بەڵام ئەم موگناتیسەی زەوی زۆر سەیرە! هەموو شتێك دەكێشێ دار وبەرد ومرۆڤ وهەموو شتێك ڕادەگرێت، كێشێك بە ئەندازەیەكی گونجاو، ئەگەر ئەو كێش وموگناتیسە نەبێت هیچ كەس لەسەر زەوی ڕانەدەوەستا، ئەگەریش كێشەكەی لەوە بەهێزتر بوایە، هیچ نەدەجوڵا وژیان ڕادەوەستا، سبحان الله! ئاخر خۆ ئەمە لە خۆوە نەبوە! خوای پەروەردگار دەفەرموێ: «ئێمە ئاسمان وزەوی وئەوەی نێوانیان بۆ گەمە وگاڵتە دروستمان نەكردوە» [الأنبیا‌و:16]. هەروەها دەفەرموێت «ئێمە ئاسمان وزەوی وئەوەی نێوانیانمان بە بێهودە وبەتاڵ وباتڵ دروست نەكردوە، ئەوە كافرەكان وا گومان دەبەن» [ص:27].

دەریا: توخخوا تێڕامان لە دەریاكان خوامان پێ ناناسێنێت؟ ئەو هەمو گیاندارانەی تێیدایە؟ گیانداری وا، تەنها لە دەریادا هەیە. ئەو هەمو گەوهەر ومرواریانەی تێیدایە؟ دوو دەریا دەبینی، ئاوەكانیان تێكەڵ نابن، وڕەنگ وتامیان جیاوازە. سەرنج بدە چۆن پان وبەرین وبەرفراوانە. لە ئێراندا ڕوباری وا هەیە كە ئەگات بە دەریا، ئەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕێڕەوەی پێیدا هاتووە. وڕوباری ئەمەزۆن، ئاوی ئۆقیانوسی ئەتڵەسی بە درێژی سەدان كیلۆمەتر شیرین دەكات، وتێكەڵیش نابێت بە ئاوی ئۆقیانوسەكە! وئاوی ئۆقیانوسی ئەتڵەسی ئەگاتە دەریای سپی، ئاوی دەریای سپی ئەكەوێتە خوار، وئاوی ئۆقیانوسەكەش ئەكەوێتە سەرەوە. هەروەها ئاوی دەریای ڕەش تێكەڵی ئاوی دەریای سپی نابێت كە ئەگات پێی، بەڵكو دوو ڕێڕەوی پێكەوە لكاوی لەیەك جودای هاوسێ پێكدەهێنن، ئاوی دەریای ڕەش ئەكەوێتە سەرەوە وبەرەو دەریای سپی ئەڕوا، وئاوی دەریای سپیش ئەكەوێتە خوارەوە وبەرەو دەریای ڕەش ئەڕوا!! پاكی بۆ ئەو خوایەیەی ناهێڵێ تێكەڵ بن! «ئەو خوایەی خۆتان بناسن، كە دوو دەریا تێكەڵ دەكات وبەربەستێكی لە نێوانیان داناوە ناهێڵێ تێكەڵ بن» [الفرقان:53]. زانست ئەڵێ: لە قوڵی «60م» شەست مەتر، لە بن دەریا هەمو شتێك تاریك ئەبێت. بەڵام ئەو گیاندارانە چۆن ژیانیان ئەگوزەرێنن لەو تاریكیەدا؟ بەڵێ، خوا مۆلیدەیەكی پێداون ڕوناكیان پێدەبەخشێت، بە هۆیەوە دەتوانن دەوربەری خۆیان ڕوناك بكەنەوە وبژین. «ئایا نابینن كە چۆن خوای گەورە شتەكانی سەر زەوی بۆ موسەخەر وڕام كردون، لە ئاژەڵان وڕوەك ودرەختەكان وگیاندار وبێگیانەكان، هەروەها كەشتیەكانی لە دەریادا بۆ ئاسان كردون بە توانا ودەسەڵات وفەرمانی خۆی، خۆتان وشتەمەكەكانتان بۆ دەگوازنەوە بۆ هەر شوێنێك خۆتان ویستتان لێبێ، هەر خۆیشی ئاسمانی ڕاگرتوە بۆ ئەوەی بەر نەبێتەوە مەگەر بە ئیزنی خۆی، بەڕاستی خوا زۆر نیان ومیهرەبانە لەگەڵ خەڵك كە ئەم شتانەی پێ بەخشیون». [الحج: ٦٥]، «خوا -سبحانە- ئەو زاتەیە كە بەحری بۆ ڕام وئاسان كردون، بۆ ئەوەی كەشتی بە ئاسان پێیدا بڕوا بە فەرمان وئیزنی خوا، وبۆ ئەوەی بازرگانی وكەسابەتی تێدا بكەن لە جۆرەها كەسابەت، هەروەها بۆ ئەوەی شوكر وسوپاسی خوا بكەن لەسەر ئەم كار ئاسانیەی بۆ ئێوە». [الجاپیە:١٢]. باسی كوێی دەریاتان بۆ بكەم؟ وتت دەریا یانی دەریا! سەیر وسەمەرەی وای تێدایە بەس خوا پێی دەزانێ!

تەماشای ئەو دارە بكە، خاوەن لقه وبە ڕەونەقە، چۆن لەو تۆوە گەشەی كرد وچۆن بووە ئەو دارە ڕەقە، بگەڕێ وبڵێ ئەوە كێیە، بەروبومی لێدەردێنێ؟! ئەوە ئەو خوایەیە كە نیعمەتەكانی نەبڕاوەیە، خاوەن داناییەكی تەواو ودەسەڵاتێكی بێكۆتایە.

جوان لە خۆریش بڕوانە لەو بڵێسە وتیشكە جوانە، هەم ڕوناكی هەم گەرمی دەبەخشێ بەم جیهانە، بگەڕێ وبڵێ: ئەوە كێیە لێى دەردەكا ئەو بڵێسەیە؟ ئەوە ئەو خوایەیە كه نیعمەتەكانی بە لێزمەیە، خاوەن داناییەكی تەواوودەسەڵاتێكی نەبڕاوەیە.

خۆر ومانگ: تەماشا دەكەیت، هەردوكیان بەشێوەكی ڕێكوپێك وڕێكخراو لەو شوێنەی بۆیان دیاریكراوە هەڵدێن وئاوا دەبن. لەو شوێنانەی دیاریكراوە لانادەن، بەڵكو ئەوەندە بە ڕێكی هەڵدێت وئاوا ئەبێت، خەڵك ساڵ ومانگەكانی پێدەژمێرن وبە خۆریش ڕۆژەكان دەژمێرن، ئا ئەم ڕێكی ونیزامە بەڵگە نیە لەسەر ئەوەی لە خۆوە نەبووە؟! 

«ونیشانەیەكی لە نیشانەكانی دەسەڵات وتەنهایی خوا كە خەڵك زیندو دەكاتەوە: ئەم زەویەیە كە ڕوەكی تێدا نەبو ومردبو، بە دابارینی باران زیندومان كردەوە، بە هۆیەوە جۆرەها ڕوەكمان ڕواند كە خۆیان وئاژەڵەكانیان لێی دەخۆن، دەی مادام بە ڕوەك، زەوی زیندو كردەوە، كەواتە خەڵكیش زیندو دەكاتەوە * ولە زەویشدا جۆرەها باخ وباخاتی داناوە لە خورما وترێ، وچەندەها كانی وچاوگی تێدا تەقاندوە بۆ ئاودانی ئەو باخ وباخاتانە * هەمو ئەمانە بۆ ئەوەی خەڵك لە بەروبومەكەی بخۆن وبەبێ ئەوەی هەوڵ وماندوبونی خۆیان بێت، دەی شوكری خوا ناكەن لەسەر ئەو نیعمەتانەی كە لە ژماردن نایەت؟! * پاكی بۆ ئەو خوایەی كە نێر ومێی دروستكردوە لە ڕوەكە فرە چەشنەكانی خاكدا، وهەروەها لە خۆشیان نێر ومێی دروستكردوە، ولەو دروستكراوەنەشی كە ئێوە نایزانن * هەروەها نیشانەیەكی تر بۆیان لەسەر بون وتەنهایی خوا، ئەم شەوەیە كە ڕۆژی لێدەكەنین، لە پڕدا تاریكی باڵیان بەسەردا دەكێشێت * نیشانەیەكی تریش خۆرە كە دەگەڕێ لە شوێنی چەسپاوی خۆیدا كە خوا بۆی دیاریكردوە لێی تێپەڕ ناكا، ئەمەش ئەندازەگیری خوای بە دەسەڵاتە كە كەس بەسەریدا زاڵ نابێ، وخوای زانایە كە زانستی هیچی لێ ون نابێ * ومانگیش نیشانەیەكە لە دروستكراوەكانی خوا، خوا كردویەتیە قۆناغ قۆناغ كە بیست وهەشت قۆناغە، سەرەتا بە باریكی وكزی دەستپیدەكات تا بە تەواوەتی پڕ دەبێت وئەبێتە بەدر، پاشان دیسانەوە باریك دەبێتەوە، كە لە باریكی وزەردی وچەمینەوەكەیدا وەكو لقی دار خورمای وشكەوە بوی كۆنی لێدێت * هەم خۆر ومانگ وهەم وشەو وڕۆژ كاتی بۆ دیاریكراوی خۆیان هەیە وبۆیان نیە لێی لابدەن، نە خۆر بۆی هەیە بگاتە مانگ وڕوناكیەكەی بشارێتەوە، یان ڕێرەوەكەی پێبگۆڕێ، ونە شەویش بۆی هەیە پێشی ڕۆژ بكەوێ پێش تەواو بونی كاتەكەی، جا خۆر ومانگ وئەستێرەكان هەر یەكە لە فەلەكی خۆیدا دەڕۆا» [یس:36-40]. سبحان الله.

كەواتە ئەم گەردونە بە سیستەم ونیزامێكی زۆر ورد وموحكەم بەڕێوە دەڕوات ولادانی بۆ نیە لەو بەرنامەیەی بۆی دانراوە مەگەر بە ئیزنی پەروەرینەكەیان.

هەر بۆیە كاتێك فەرمان دەكات دەبینی خۆر لە شوێنێكی ترەوە هەڵدێت ولە شوێنێكی ترەوە ئاوا ئەبێت.

ئەستێرەكان: تەماشا دەكەیت، چەندەها ئەستێرە لە ئاسماندا هەیە كە لە ژماردن نایەت، چ جوانی وزینەتێكیان بە ئاسمان بەخشیوە؟ چۆن ڕازاندویانەتەوە؟ هەروەها نەخشەیەكە لە ئاسماندا دەتوانی بەكاری بهێنی بۆ دۆزینەوەی شوێنی مەبەست! تۆ بڵێی ئەوە هەر لە خۆوە وا بوون بە ڕێنما بۆ خەڵك، یان فەرمان پێكراون لەو شوێنەدا بن.

خوا ئەفەرموێ: «ئەستێرەكانی كردۆتە ڕێنما بە شەوان»[النحل:16]، بۆیە وەكو نەخشە بەكار دەهێنرا لە كۆندا. هەروەها ئەفەرموێ: «ئێمە ئاسمانمان ڕازاندۆتەوە بە جوانی، كە بریتیە لە ئەستێرەكان» [الصافات:٦]. هەروەها ئەفەرموێ: «بێگومان ئاسمانی دونیامان بە ئەستێرەی گەورەی درەوشاوە ڕازاندۆتەوە» [الملك:5].

گوزەرێكی خێرا بە ناو ئاژەڵاندا: ئاژەڵانیش لە دروستكراوەكانی خودان، بێگومان لێوردبونەوەیان دەتبەن بەرەو خالقەكەیان.

شێر: جۆرە شێرێك هەیە كە پێیان دەڵێن شێرە بەڕێزەكان، كاتێك كە برسیشی بێت وبەو هۆیەوە نزیك بێتەوە لە مردن، ونێچیرێك ببینێت جگە لە خۆی خەریكە دەیخوات دەمی بۆ نابات، ئەوەندە بەڕێزە! كێ‌ فێری كرد؟!

هەنگ «مێش هەنگ»: سەیری هەنگ دەكەیت ئەو خانە جوانانە دروست دەكات، كە ئیبن قەیم -رەحمەتی خوای لێبێت- باسی هەنگ دەكات، دەفەرموێت: «دەڵێی كتێبی ئیقلیدسیان خوێندۆتەوە لە ئەندازیاری وهەندەسەدا، كێ‌ فێری كردن؟!

مێرولە: سەیری مێرولە دەكەی بەو قەبارە بچوكەی خۆی، باشە عەقڵی لە كوێی بێت، دڵی لە كوێی بێ، چۆن دروستكراوە بەو وردی ودیقەتە! كەچی بە نموونە دەهێنرێتەوە لەسەر هەوڵ وتێكۆشان وزەحمەتكێشان وماندو بون وڕێكی وتەنزیم، كێ‌ فێری كردن؟ تەنانەت دەگێڕنەوە كە پەیامبەر سولەیمان  جارێك پرسیار دەكات لە مێرولەیەك، دەفەرموێت: خواردنی ساڵێكتان چەنێكە؟ ئەویش دەڵێ: سێ‌ دانە گەنمە، پەیامبەر سولەیمان  تاقیدەكاتەوە، ئەڕوا ئەیخاتە ناو قتویەكەوە وسێ‌ دەنكە گەنمیشی تێدا دادەنێت، دوای ساڵەكە سەیر دەكات یەك دەنكە گەنمی لێ‌ خواردوە، پەیامبەر سولەیمان  دەفەرموێت: تۆ درۆت لەگەڵ كردم، وتت لە ساڵێكدا سێ‌ دەنگە گەنم دەخۆین، ئەوەتا یەك دانەت خواردوە! مێروەكە وتی: دەترسام مەشغوڵی مەملەكەت ودەوڵەتەكەت بیت وئەوسا منت لە بیر بچێت، من یەدەگی سێ‌ ساڵم كرد!! كێ‌ فێری كرد؟!

كۆتر: شافیعی -ڕەحمەتی خوای لێبێ- وتویەتی: ژیرترین ئاژەڵ كۆترە، تەنانەت ئەوسا بۆ نامە ناردن بەكاریان هێناوە.

سەگ: نمونەی وەفا لە نێو ئاژەڵان بە سەگ دەهێنرێتەوە، تەنانەت جاحز باسی ئەوە دەكات، ساڵێك لە ساڵەكان تاعونێك داویەتی لە ناوچەیەك، هەموی تیاچوە تەنها كۆرپەلەیەك نەبێت، ئەڵێ: تەماشا دەكەن سەگێك هەمو جارێك شیری پێداوە، بۆیە ئەو چەند ڕۆژە نەمردوە! كێ‌ فێری كرد؟! جا من نامەوێ درێژە بەم خاڵانە بدەم، ئەگەرنا سوێند بێ تەنها ئەم بەشە دەتوانین لە موجەلەدێكدا بەڵكو زیاتریش بنوسینەوە، بەڵكو زانستی ئەمڕۆ شتی وا ئەڵێ، سەیرو سەمەرە.

ڕێوی: ئەو فێڵ وتەڵەكە زۆرەی لە ڕێویدا هەیە تەنانەت مرۆڤەكان ئەوەیان زۆر فێڵباز بێت، ئەڵێن: ئەڵێی ڕێویە. كێ‌ فێری كرد؟! سەبارەت بە چیرۆكەكانی ڕێوی چی بەسەر خەڵكدا هێناوە ولە گرتنی ئاژەڵاندا چ فێڵانێكی بەكار هێناوە، ئەوە جێگای ئەم كتێبە نیە. 

مشك: سەیری مشك دەكەن، زانایان ئەڵێن: كاتێك دەم ببات بۆ شلەیەك بیخوات ودەمی پێی نەگات، ئەوا بەرد یان شتێك دەبات دەیخاتە ناوی شلەكەوە بۆ ئەوەی بەرز بێتەوە ولێی بخوات! كێ‌ فێری كرد؟!

مێشولە: ئەو جیهازە بێ‌ وایەرانەی ئەمڕۆ، ئەو تەلەفزیۆن وڕادیۆیانە، هەموی لە مێشولەوە فێری بوین. با سەرنجتان ڕابكێشم بۆ دوو شاخەكەی سەری، لەكۆندا دەیانوت: ئەوە تەنها هی جوانیە، بەڵام ئێستا دەڵێن: ئەو دوو شاخەی وەكو ئەڕوێڵ وایە، بەڵكو بابڵێم ئەروێڵ وەكو ئەم دوو شاخەی وایە، كاتێك مێینەكەی بانگی دەكات وبە دەیان مەتر لێیەوە دورە، ئەو دوو شاخەی دەسوڕێنێت، چۆن تۆش ئەروێڵەكە دەسوڕێنیت بۆ ئەوەی وێنەی تەلەفزیۆنەكە جوانتر وڕونتر بێتەوە، ئاوها دەیسوڕێنێت تا وەكو جوان دەنگەكە ببیستێت، كە بیستی بەجوانی، ئەوسا شوێنەكەی دەزانێت وخۆی دەگەیەنێتە مێینەكەی.. هەزاران ساڵ پێش ئەو جیهازە لاسلكیەی ئەمڕۆ، پەروەردگار بە مێشولەی بەخشیوە، كێ دروستی كرد؟ لە خۆوە بوو؟

مرۆڤ چیكردوە جگە لە تەقلیدی دروستكراوەكانی دەروبەری نەبێت، شتێكم پێ بڵێن كە داهێنانی 100% سەد لە سەدی مرۆڤ خۆی بێت، پێشتر نمونەی لەو شێوە نەبو بێت. بەڵام خوا بەدیهێنەری ئەرز وئاسمانە -بەو مەزنی وفراوانیە- بەبێ ئەوەی نمونەی پێشتر هەبوبێ لەو شێوەیە.هەموو ئەمانەش بەڵگەی ئەوەن كە خوا بە تەنها هەر خۆی پەروەردگارە، هەمو شتێك موڵكی خۆیەتی، خۆی بەڕێوبەرێتی، خۆی خالقێتی.

فیل: سەیری فیل بكەن لەبەر بەرزی باڵاكەی، وگەورەییەكەی، كاتێك كە دەزێت بە پێوە لەسەر خاكی ڕەقی زەوی نازێت، بەڵكو ئەڕواتە كەناری ئاوێك بۆ ئەوەی بكەوێتە ناو ئاوەكەوە، بۆ؟ دەترسێت بێچوەكەی بكەوێتە سەر زەویەكی ڕەق ومردار ببێتەوە، چونكە بەرزە، كێ‌ فێری كرد؟ ئەمانە پێمان دەڵێن: خوایەك هەیە وهیدایەتی دروستكراوەكانی داوە. هیدایەتی خوای مەزنیش بۆ گیانلەبەران بریتیە لە زانینی ئەو شتەی قازانجیانی تێدایە وئەوەشی زیانیانی تێدایە. بۆ مرۆڤەكانیش هەروەها. «خوا ئەو زاتەیە هەر شتێك دروستكردنێكی شیاو بە خۆی دروستی كردوە وپێی بەخشیوە وبە جوانترین شێوە خولقاندویەتی، ئینجا ڕێنمایی هەر دروستكراوێكی خۆی كردوە كە سود وەربگرێ لەوەی خوا بۆی دروستی كردوە». بەڵێ ئەوە خوایە -جل جلالە.

«پرسیاریان لێبكە: كێ ئاسمان وزەوی دروستكردوە؟ وبارانی لە ئاسمانەوە دابەزاندوە؟ بەهۆیەوە چەندین باخاتی دڵڕفێنی پێ ڕواندوە؟ ئێوە نەتاندەتوانی وناشتوانن دارەكانی بڕوێنن ئەگەر خوا بارانی نەباراندبایە، ئایا پەرستراوێكی تری جگە لە خوا هەیە ئەم كارەی لەگەڵ خوادا كردوە، تا لەگەڵ خوادا بپەرەسترێ وبكرێتە شەریكی؟ بەڵكو ئەو موشریك وبێباوەڕانە لە ڕێكای هەق وئیمان لادەدەن وغەیرە خوا وەك خوا لێدەكەن * ئەی ئەوانەی لێیان دەپاڕێنەوە باشترن یا ئەو خوایەی كە زەوی كردوە بە مایەی ئۆقرەیی ولە ناوەڕاستیشیدا ڕِوباری داناوە، وكۆمەڵێك شاخی بۆ داناوە تا ڕاگیری بكەن وتۆكمەی بكەن، ولە نێوان دوو دەریای سازگار وسوێردا بەربەستێكی داناوە تا تێكەڵ نەبن، ئایا پەرستراوێكی تر لەگەڵ خوادا ئەمانەی كردوە تا بپەرەسترێ وبكرێتە شەریكی خوا؟! بەڵكو زۆرێك لەو موشریكانە قەدری گەورەیی خوا ناگرن ونازانن * ئەوانەی لێیان دەپاڕێنەوە باشترن یا ئەو خوایەی بە هانای تەنگانەوە دێت كە داوای فریاد ڕەسی لێبكات، وئەو ناڕەحەتیەی سەری لادەدات، ودەتانكات بە جێنشینی یەكتر، ئایا پەرستراوێكی تر هەیە لەگەڵ خوادا ئەم نیعەمەتانەتان پێدەخشێت، بەڕاستی كەمێكن بیردەكەنەوە وپەند وەردەگرن * ئەوانەی لێیان دەپاڕێنەوە باشترن یا ئەوەی لە تاریكیەكانی دەریا و وشكانیدا ڕێنماییتان دەكات، ئەی كێیە كە با دەنێرێت بە موژدەدەر پێش دابەزاندنی ڕەحمەتی خۆی كە زەوی پێ زیندو دەكاتەوە؟! ئایا پەرستراوێكی تر هەیە لەگەڵ خوادا ئەم شتانەتان بۆ دەكات؟! پاكی بۆ خوا لەو شیركانەی ئێوە * پرسیاریشیان لێبكە: ئەی كێیە خەڵك دروستدەكات وهەركاتیش ویستی لێبێ دەیانمرێت وزیندوشیان دەكاتەوە؟! ئەی كێیە لە ئاسمانەوە ڕۆزیتان دەدات بە دابەزاندنی باران، لە زەویشدا بە سەوزكردنی كشتوكاڵ وهتد..؟! ئایا پەرستراوێكی تر هەیە لەگەڵ خوادا ئەم شتانەتان بۆ دەكات؟! كوا بێنن بەڵگەكانتان ئەگەر ڕاست دەكەن خوا شەریكی هەیە!؟» [النمل:٦٠-٦4].

ئەمانە خوا نەبێ -تبارك وتعالی- كێ وای لێكردن؟! بەڕاستی ئەم گەردونە كتێبێكی كراوەیەی خوایە، بە هەمو زمانێك دەخوێندرێتەوە، هەمو كەسێك لێی تێدەگات -گەر وردبێتەوە-.

سەیرە چۆن سەرپێچی خوا ئەكرێ، یا چۆن نكوڵی لە بوونی ئەكرێ‌. لە كاتێكدا لە هەر جوڵە ووەستانێك، ئەبینیتەوە بەڵگە وشاهیدێ، بەڵكو لە هەمو شتێكدا نیشانە هەیە، لەسەر تاك وتەنهایی خودێ.

بڕوا بوون بە زانستيش دژی ئیمان نیە، بەڵكو زانست بانگت دەكا بۆ ئیمان: ئەو پێشكەوتنەی زاستی ئەمڕۆ، زۆر نیشانەی خوایی بۆ ڕونكردینەوە، وئیمانمانی پتەوتر كرد والحمد لله تعالی.

بەڵگەكانی قسەكەشمان زۆرن، بەڵام نمونەیەكی ئاشكرا دەهێنمەوە:

ئەگەر ئیسلام وئیمان بەخوا، دژی زانست بوایە، ئەوا ئەبوایە ئایەت وفەرمودە ڕاستەكان هەموی بكەوتایەتە درۆوە، هەروەها ئەبوایە ئیسلام لە پاشەكشە وكەمبونەوە ببوایە، بەڵام بە پێچەوانەوە سەرنج دەدەین ئیسلام لە هەر سەردەمێكی تر زیاتر، لەم سەردەمی ئینتەرنێت وچونە سەر مانگ! ونەوەوی وئەو هەمو پێشڕەفتەی بوارە جیاجیاكان دەبینی ئیسلام لە لیستی ئەو ئاینانەن زۆرترینن لە بڵاوبونەوە، سەر لیستەكەی گرتوە وڕەقەم یەكە! ئەو هەمو بیانیە لە مۆسیقار وگۆرانیبێژ وئەكتەر ووەرزشوان وسیاسی -تەنانەت تا ئاستە هەستیار وباڵاكانیش- وزاناكان وپرۆفیسۆر ومامۆستای زانكۆ وخەڵكی سادەكان كە موسڵمان دەبن لە سەرچاوە فەرمیەكانەوە دەبینرێن، بەڵگەی زۆر بەهێز نیە كە ئیسلام لەسەردەمی زانستدا سەری زیاتر بەرزەوە كرد تا ئاستی هەورەكان -وەك لە دوێنێ-، دەنگی زیاتر بەرزەوە كرد -لە چاو ئەوسا-، تەحەدداكەی توندترەوەكرد ونەپسا.

بۆ؟ چونكە دژی زانست نەبو تا بترسێ، ترسی لە پێشكەوتن نەبو تا بحەپەسێ، قەدی عەقڵی باریك نەبو تا بپەسێ، باڵای تەحەددای نزم نەبوو تا بە ئەرزا بچەسپێ.

بەڵكو كە تەماشای زانستی ئەمڕۆیان كرد، گەورەیی زانستی خوایان زیاتر بۆ ڕون بوویەوە، ئەوان دەخوێننەوە كە خوا  ئەفەرموێ: «زانستێكی كەمتان پێبەخشراوە» [الإسراء:85]، ، ئەم پێشكەوتنە زۆرەش دەبینن، ئەوسا دەزانن زانستی خوا چەند گەورەیە كە ئەمە هێشتا كەمە زۆر شتی زانست مرۆڤ پەی پێنەبردوە. هەروەها گەورەیی دەسەڵات وسیفەتی وێنەگرتنی خوایان لا زیاتر ڕون بویەوە، بینیان دوای ئەو پێشكەوتنە هێشتا زانستی ئەمڕۆ ناتوانێ دەنكە گەنمێك، گرامێك گۆشت دروست بكات. وتیان: پاكی بۆ تۆ خوایەكان ئەو ملیارەها دەنكە گەنمە لە چەند سەعاتێكدا لەو خاكە وشكە دەڕِوێنێت ودروست دەكەیت!! 

بەڵێ، زانستی مرۆڤ بە كوێی زانستی خوا گەیشتوە، ئەوەتانێ‌ ئەو گەردونە گەورە وبەر فراوانە، زانایانی ناسا دەڵێن: سەرمان سوڕماوە، ئەوەی ئاشكرامان كردوە لەم گەردونە، وەك دڵۆپێك وایە لە بەحرێكدا.

بەم نیشانانەی باسمان كرد خوا -سبحانە- لە قورئاندا بانگمان دەكات وخۆیمان پێدەناسێنێ، بۆ ئەوەی بیپەرەستین وئەفەرمێ: «ئایا ئەو بێباوەڕانە نازانن كە ئاسمان وزەوی پێكەوە لكابوون وهیچ لە نێوانیان نەبو، نە باران ونە ڕوەك هەبو، ئەوەبو لە دەسەڵاتی خۆمان لێكمان جودا كردنەوە، وبارانمان باراند وگیامان ڕواند، بە ئاویش هەمو شتێكمان زیندو ڕاگرتوە، ئایا دوای بینینی ئەو هەمو نیشانانە هەر باوەڕ ناهێنن، ولە زەویشدا شاخمان داناوە تا زەوی بچەسپێنێت، وڕێگا ودۆڵی فراوانیشمان لە نێوانیان داناوە بۆ كارئاسانی وشارەزایی خەڵك بۆ بژێویان، وئاسمانمان كردوە بە سەقفێكی بێ كۆڵەكە، وپارێزراوە وبەرنابێتەوە، شەیتانەكانیش پێیدا تێپەڕ نابن، بەڵام بێباوەڕان لە ئاست نیشانەكانی ئاسمان لە بێئاگاییدان، وخوا هەر خۆی شەوی دروستكردوە بۆ حەوانەوەی خەڵك وڕۆژیشی دروستكردوە بۆ بژێوی خەڵك، خۆریشی كردوە بە نیشانەی ڕۆژ، ومانگیشی كردۆتە نیشانەی شەو، وهەریەكەیان لە تەوەر وفەلەكی دیاریكراوی خۆیدا دەڕوا ولێی لانادات» [اڵانبیا‌و:30-33]،.

بەڕاستی ئەگەر كەسێك بیەوێت قوڵ ببێتەوە ونیشانەكانی خوا  ببینێت لە گەردوندا، لە ئاسماندا لە زەویدا، لە شاخەكاندا، لە دار ودەریاكاندا، شتی سەیر وسەمەرە دەبینێت، زۆر نیشانەی گەورە دەبینێت، بەڵام باشترین ووتە ئەوەیە كەم بێت ومەبەست بپێكێت «خیر الكلام ما قل ودل»، بۆیە ئەمە گوزەرێك بوو بە زەوی وئاسمانەكاندا، بۆ ئەوەی هەندێك لە نیشانەكانی گەورەیی خودا ببینین.

بە كورتی: دەبێت بیروباوەڕت وابێت: هەر خوا خۆی دروستكار هەمو شتێكە لەم گەردونە، هەر خۆشی بەڕێوبەری كاروباری ئەم گەردونەیە، هەر خۆی خاوەنی هەموو ئەم گەردونە پان وبەرین وفراوانەیە، ئەمانەش بەدی نایەت بەبێ بڕوا بوون بە بەبونی خوا -جل جلالە-.

3. لەمەشەوە ڕون بویەوە بە عەقڵیشمان دەزانین كە خوا هەیە «دلالە العقل».

ئەگەر مرۆڤ سەیری خۆی بكات دەزانێت خوایەك هەیە تاك وتەنهایە، ئەوەتا پەرستراوی هەق قسەیان لەگەڵ دەكات دەفەرموێت: «ئایا ئێوە هەر لە خۆوە دروستبوون، لە هیچەوە دروست بوون، یان خۆتان دروستكەری خۆتانن؟!» [الطور:35]، پرسیارێكە بۆ ئینكاری ئەوەیان پێدەڵێت، یانی: خۆتان باشدەزانن دروستكەری خۆتان نین، وناشكرێ هەر لە خۆوە بووبێتن، چونكە مەخلوق بێ خالق نابێ، كەواتە هەر خوا دروستی كردون، ئیتر بۆ ملنادەن؟! 

جا سێ‌ ئەگەر هەیە:

لە ئایەتەكەوە ڕون دەبێتەوە، سێ گریمانە هەیە:

یەكەم: یان ئەوەتا بوەنەوەرەكان، هەر لە خۆوە دروست بووبێتن وبەدی هاتبێتن بەبێ ئەوەی هیچ بەدیهێنەرێك بەدیهێنابێ وهیچ دروستكەرێك دروستی كردبێت؟ 

دووەم ئەوەیە: بوەنەوەرەكان، خۆیان دروستكەر وبەدیهێنەری خۆیان بن؟ 

سێیەم ئەوەیە: دروستكەر وبەدیهێنەرێكی هەبێت، ئەویش خوایە ؟

ئایا مرۆ ڤ لە خۆوە بووە؟

بێینە سەر گریمانەی یەكەم: بوەنەوەرەكان، بە سودفە وهەر لە خۆوە دروست بووبێ وبەدیهاتبێ بەبێ ئەوەی هیچ بەدیهێنەرێك بەدیهێنابێ:

بێگومان ئەم گریمانە شتێكی مەحاڵە ومومكین نیە، چونكە هەمو عاقڵێك دەزانێت: ناكرێ هیچ بەدیهێنراوێك بەبێ بەدیهێنەر بەدی بێت، هیچ دروستكراوێك لە خۆوە وبەبێ خالق بەدی هاتبێت. ئەم بۆچونەش لە شێتیەوە نزیكترە تا ژیری، چونكە «موجود» بەبێ «موجِد» نابێت، «حادپ» بەبێ «محدِپ» نابێت.

بەڵكو شوانەكانیش ئەمە دەزانن: «پشقل بەڵگەیە لەسەر بونی مەڕ وبزن، شوێنپێ بەڵگەیە لەسەر بونی ڕێكردن، جا ئاسمانێكی خاوەن ئەم هەمو بورجە، وزەویەكی خاوەن ئەم هەمو ڕێگا ودۆڵ وشیوە، هەمو ئەمانە بەڵگە نین لەسەر بونی خودای زانای كاربەجێ؟!».

مولحیدەكان ئەڵێن: بە سودفە بووە، بۆن مونە: ئەگەر شەش مەیمون بلیۆنان ساڵ لەسەر ئامێرێكی نوسین دابنیشن وبدەن لە پیتەكان، لەوانەیە سودفە بكات، لە كۆتاییدا یەكێك لە پەخشانەكانی شكسپیریان نوسیبێتەوە، كەواتە ئەشكرێ ئەم كەونە موحكەمەش! بە هۆی كۆمەڵە كردارێكی نادریارەوە پێش بلیۆنان ساڵ بە سودفە دروست بوبێ».

لە وەڵامی ئەمەدا، كریستی موریسون سەرۆكی ئەكادیمیای زانستی لە نیویۆرك وئەندامی پێشوی ئەنجومەنی جێبەجێكار، لە ئەنجومەنی لێكۆڵینەوەی نەتەوەیی ئەمریكا، ئەڵێ: ئەگەر دە دیناری ئاسن -با من نمونەی دینار بهێنمەوە- بهێنیت ولە ژمارە یەك بۆ دەی لەسەر بنوسی، پاشان بیخەیتە گیرفانتەوە وبەجوانی تێكی بدەیت، پاشان هەوڵی ئەوە بدەیت یەكەمجار ژمارە یەك بێتە دەستت، ئیحتمالی دە جار هەوڵدان هەیە بۆ ئەوەی یەكەمجار ژمارە یەك بێتە دەستت، بەڵام بۆ ئەوەی بە تەرتیب لە یەكەوە بۆ دە، بێتە دەستت، ئەوە لەوانەیە دوای دە بلیۆن جار ڕو بدات».

باشە ئەمە بۆ ژمارە یەك بۆ دە، ئەی ئەم گەردونە بەم فراوانی وجوانی وڕێكی وتۆكمەییە، پێویستی بە چەند ساڵ هەیە، بەڕاستی ئیحتمالێكی خەیاڵی دەردەچێت كە لە ژماردن نایەت، چ جای ئەوەی تەسەور و وێنا بكرێ!

هەروەها گریمان وا دابنێ -كە واش نیە- بە سودفە دروست بوو بێت، ئەی شتێك بە سودفە دروست ببێ، بە ڕێك وپێكی «منتڤم»ی دروست نابێت، ئەگەر بە ڕێكیش دروست بێت، بە ڕێكی وجوانی گەشە ناكات، ئەگەر بە ڕێكیش گەشە بكات، بە ڕێكی وجوانی بەردەوام نابێت، بەڵام كە سەیری بونەوەرەكان دەكەین زۆر بە ڕێك وپێكی وجوانی دروستكراوە وگەشە دەكات وبەردەوامیشە تا ئەو كاتەی خوا ویستی لێیەتی:«سوێند بێ لە جوانترین شێوە و وێنە مرۆڤمان دروستكردوە» [التین:4]، عاقڵەكانیش شاهیدی لەسەر ئەمە دەدەن.

ئەمە لە ئەسڵی دروستبونیان، هەروەها لە گەش ونما ومانەوە وبەردەوامیشیاندا هەر ڕێك وپێك وجوانن، بۆ نمونە: مرۆڤ زۆر بە ڕێكی وجوانی دروست ئەبێ وبە ڕێكیش گەشە ئەكا وبە ڕێكیش بەردەوامە. بەڵكو تا گەورەتر ئەبێ ڕێك وپێكتر وبەهێزتر ئەبێَت بەڵكو گەیشتە چل ساڵی، ئەگاتە ئەوپەڕی عەقڵ وهێزی.

هەروەها مولحیدەكان ئەڵێن: «سروشت «الگبیعە» دروستی كردوە!!».

لە وەڵامدا ئەڵێین: سەرەتا ئەم شوبهە كۆنە، خودا لە قورئاندا باسی دەكات، كە بێباوەڕان وتویانە: «ژیان نیە تەنها ئەم ژیانی دونیایە نەبێت، هیچ نامان مرێنێت تێپەڕبونی ڕۆژ وشەو وتەمەن درێژی نەبێ» [الجاثیة:24] ئەوان وتیان: ڕوداوەكان وئەمانیش وتیان: خودی شتەكان!!

پاشان مەبەستتان چیە لە سروشت؟! مەبەستتان خودی شتەكانە، یان ئەو ڕێسا ونیزام ویاسایانە ئەم گەردونە لەسەری دەڕوا؟! یان مەبەستتان هێزێكی تری بەدەر لەم گەردونەیە ئەم گەردونەی بەدیهێناوە ودروستی كردوە؟!

جا ئەگەر وتیان: مەبەستمان خودی گەردونە، واتە: ئاسمان خۆی خۆی دروستكردوە وزەویش هەروەها وهتد..، ئەوا پێویستمان بە قسە وكاتێكی زۆر نیە بۆ وەڵامدانەوە، چونكە پێشتر باسی ئەوەمان كرد كە هەرگیز هیچ شتێك ناتوانێت خۆی دروست بكا وهەمو ژیرەكان كۆكن لەسەر ئەم خاڵە.

خۆ ئەگەر وتیان: مەبەستمان ئەو ڕێسایەیە كە گەردون لەسەری دەڕوا.

لە وەڵامدا ئەڵێین: ئەمە چەواشەكاری وفێڵكردنە، وەگەرنا منیش دەزانم گەردون لەسە نیزامێك بەڕێوە دەڕوات، بەڵام كێ ئەو نیزامەی داناوە، كێ دروستی كردوە؟ ئەمە بنچینەی پرسەكەیە.

بەڵێ، پێم ئەڵێ ئەوە چیە؟ بەڵام پێم ناڵێ چۆن وكێ وای لێكردوە؟

خۆ ئەگەر بڵێ: مەبەستم لە سروشت، هێزێكی دەرەوەی گەردونە، ئەم گەردونەی بەدیهێناوە، هێزێكی بیسەری بینای كاربەجێی بەتوانای...هتد، ئەوا ئەڵێین: ڕاست دەكەیت وئەمە تەواوە، بەڵام هەڵەتان كرد ناوتان لێنا: سروشت، بەڵكو ئەوە ناوی: الله یە -جل جلالە-.

جا لەم ماوە زانایانی شوێنەوار، شارێكی خاپوریان دۆزیەوە لە ژێر خاكدا، كەس هات بە بیریدا لە زانایان یا لە خەڵك، بڵێ: ئەمە هەر لە خۆوە دروست بووە، بەهۆی با وباران وتەپ وتۆزە وسەردی وگەرمیەوە؟!!

ئەی كەسێك وا بڵێت؟ بێگومان دایك وبابی دەیبەن بۆ لای پزیشكی دەرونی! وئەڵێن: ڕۆڵەكەمان تێكچوە!

ئەمەش پێی ئەوترێ: «قانون السببیة».

جا مرۆڤەكان هەوڵی زۆریاندا كە هەمو قۆناغەكانی هۆكارەكان بژمێرن قۆناغ بە قۆناغ، وئەو زنجیرانە بدۆزنەوە تا دەگاتە سەرەتای دروستبونی جیهان، ئەزمونی زۆر خرا ڕوو، هەوڵی زۆر درا، بەڵام بێئومێد بوون ولەو شوێنە وەستان كە غەیب دەست پێدەكات، كە زانا ونەزان تێیدا یەكسانە.

لە هەندێك ڕیوایەتدا هاتوە: خەڵكانێك ویستویانە گفتوگۆ بكەن لەگەڵ پێشەوا ئەبو حەنیفەدا لەمەڕ پەروەردگار، ئەویش -بە ڕەحمەت بێ- پێی وتون: «-پێش قسەكردنمان لەمەڕ ئەم بابەتە- هەواڵم بدەنێ لەبارەی كەشتییەكەوە لە ڕوباری دیجلە، دەڕوات خۆی پڕ دەكات لە خۆراك وشتەكانی تریش، هەر بەخۆیشی دەگەڕێتەوە، ولەنگەر دەگرێت خۆی بەتاڵ دەكا ودەشگەڕێتەوە، هەمو ئەمانە بێئەوەی كەس سەرپەرشتی بكات؟!».

وتیان: «شتی وا مەحاڵە وهەرگیز نابێ».

ئەویش وتی: «ئەگەر ئەمە مەحاڵ بێت بۆ كەشتیەك، ئەی چ جای ئەم هەمو گەردونە فراوانە، بە ئاسمان وزەویەوە؟!» چۆن ئەكرێ هەر لە خۆوە بڕواتە ڕێوە بەبێ بەڕێوەبەرێك.

تەنانەت هەبووە لە ناو عەرەبەكانی كۆندا هەر بە عەقڵی خۆی زانیویەتی كە خوا هەیە، لەوانە:

قیسسی كوڕی ساعیدەی ئیادی لێوەی دەگێڕنەوە وتویەتی: «ئەی خەڵكینە ببیستن وتێبگەن، هەركەس بژی دەمری، وئەوەشی بمرێ دەڕوا، وئەوەی كە بڕیارە بێت هەر دێت ئەمڕۆ یا سبەی، شەوی تاریك، ئاسمانی خاوەن بورج، دەریای پڕ، ئەستێرەی درەوشاوە، ڕوناكی وتاریكی، چاكی وخراپی، خواردن وخواردنەوە، جلوبەرگ وسوار، ئەوە چیە خەڵك ئەبینم دەڕۆن، وناگەڕێنەوە؟! ئایا ڕازین بە شوێنەكەیان بۆیە ماونەتەوە!؟ یان وازیان لێهێڵراوە بۆیە بۆ خۆیان خەوتون؟!»

جا بەڵێ بێگومان مرۆڤ بە عەقڵی بڕوانێت، ئەوسا خوا دەبینێتەوە ودەیناسێ.

ئایا مرۆ ڤ خۆی دروستكەری خۆیەتی؟

گریمانەی دووەم: خۆیان دروستكەری خۆیان بن، ئەمەش دیسانەوە مەحاڵە ومومكین نیە، چونكە بونەوەرەكان پێش ئەوەی بەدیهاتبێتن هیچ «العدم» بوون، و«هیچ» یش، شت دروست ناكات، «العدم» مەوجود دروست ناكات. هەر كەسێك تۆزێ عەقڵی هەبێ ئەوا ئەزانێ شتی وا نابێ، وباوەڕ بون بەمە لە شێتیەوە نزیكترە تا ژیری، چونكە هەرگیز ناكرێ هیچ كە هیچە ونیە، خۆی بەدی بهێنێ وخۆی دروست بكا!!

یانی بیهێنە پێش چاوی خۆت: تەلەفزیۆنەكەی ماڵتان پێش ئەوەی دروست بكرێ، چی بووە؟ هیچ. ئەی باشە ئەگەر هیچ بووە، چۆن هاتوە خۆی دروستكردوە؟! كەوابو تەنها بەشی سێیەم مایەوە، ئەویش:

هەر «الله» مرۆڤی دروستكردوە

سێیەم ئەوەیە: ئەم بونەوەرانە خالق وبەدیهێنەرێك بەدیهێناون، ئەویش «الله»یە، كە بەدیهێنەری هەمو شتێكە، دروستكەری هەمو دروستكراوێكە، كاروباری ئەم گەردونە بەڕێوە ئەبات.

جا دروستكراو دروستكەرێكی هەیە، موجود موجیدێكی هەیە، ئەسەر موئەسیرێكی هەیە، موحدەس موحدیسێكی هەیە، مەصنوع صانعێكی هەیە، مەفعول فاعلێكی هەیە.

ئەمانە كۆمەڵێك پرسی بەڵگە نەویستن، وهەمو عاقڵەكان كۆكن لەسەری، جا هەركەس بەڵگە بهێنێتەوە بۆ پوچكردنەوەی ئەم بناغەیە، ئەوا بەڵگە دەهێنێتەوە لەسەر نوقسانی عەقڵی وسەرلێشێواوی خۆی.

 بۆیە جوبەیری كوڕی موتعیم دەفەرموێت: یەكەم ئایەتێك بەر گوێم كەوتبێت ئەم ئایەتە بوو، كە پەیامبەری خوام بینی  لە نوێژی مەغریبدا دەیخوێند دەڵێت: «سوێند بەخوا وەختبوو دڵم بفڕێ‌» رواه البخاری.

بۆچی دڵی وەختبو بفڕێ؟ بێگومان بەهۆی جوان تێگەیشتنی لە ئایەتەكە، وئەو بەڵگانەی كە تێیدایە.

بۆیە مرۆڤ بە عەقڵی دەزانێت خوایەك هەیە تاك وتەنهایە.

هەروەها بە شەرعەكانی خوا «شرائع الله»: هەمو كتێبە ئاسمانیەكان ئەمە دوپات دەكەنەوە، كە خوا بەدیهێنەری ئەم گەردونەیە.

هەروەها هەمو ئەحكامە دادگەریەكانی شەرعەكان، پڕا وپڕ لە بەرژەوەندی بەندەكاندایە.

ئەحكامەكانی لەوپەڕی پتەوەیی وتۆكمەییدایە، كە مرۆڤەكان ناتوانن ئەحكامێكی هاوشێوەی شەرعەكانی خوا بهێنن، هەربۆیە زۆرێكی یان زۆربەی یاسا وڕێسا ودەستورەكان كە دایدەڕێژن، هەڵهێنجان لە شەرعەكانەوە دەكەن ودەستكاری دەكەن.

هەر بۆیە تا ئێستا نەیانتوانیوە بە داهێنانی فیكری خۆیان، بە دەر لە شەرعەكانی خوا -جل جلالە- بە تەواوەتی یاسایاكانیان دابنێن.

جا بوونی ئەم شەریعەتە پاكە، لەگەڵ ئەو هەموو ئەحكامە تۆكمە وجوانانە كە بۆ بەرژەوەندی مرۆڤەكانە، بەڵگەیە خوایەك هەیە بەرژەوەندی مرۆڤ دەزانێت دانا وزانایە، زانایە بەوەی چی بەرژەوەندی بەندەكانی تێدایە؟ 

هەروەها لەشەرعەكاندا چەندین جار باسی قیامەت دەكرێت، باسی داهاتو وئایندە دەكرێت، باسی كۆمەڵێك ئەقداری كەونی دەكات، هەموی وەكو ئەوەی هەواڵدراوە وباسكراوە بەدی دێت، كەواتە: خوایەك هەیە خاوەن پەیمانی خۆیەتی وبەدەسەڵاتە بەوەی كە بەڵێنێك بدات جێبەجێی دەكات، ئەمەش بەدەلالەتی شەرع وهەست زانیمان.

پاشان زۆربەی خەڵكی سەر زەوی ئەمڕۆ، پیادەی یان ئاینی ئیسلام یان گاور یان جولەكە دەكەن، هەر سێ ئەم ئاینەش لەسەر بوونی خوا كۆكن، بەڵكو هەرچی ئاین هەیە لەسەر زەوی دا بڕوای بەخوا هەیە هەر یەكە وبە سیفەتێك، واتە بڕوا نەبون بەخوا دەرچونە لە هەمو یاسا وڕێساكان.

4. هەروەها بە هەست «دلالة الحس» دەزانین خوا هەیە، ئەمەش لە دوو ڕوانگەوە:

1. چەندێكمان بیستمان وبینیمان كە خوا چۆن دوعای خەڵك وەڵام دەداتەوە، پاڕانەوەكان گیرا دەكات، بە تەنگی كروزانەوەی ئەوانەوە دەڕوات كە لە تەنگانەدان، بە دەم نزای هاواركەرانەوە دەڕوات، چەند بێكەس خوا بوو، خوا چو بە هانایەوە؟! چەند تەنیا ودڵتەنگ خوا بو بە ئەنیس ودڵنەوای؟ زۆرمان بینی وبیست! كە ئەمە بەڵگەیە لە سەر بوونی .

ئێمە هاوڕێمان هەبو، دوعای بكردایە یەكسەر گیرا دەبوو، بەو چاوانەی خۆمان بینیومانە دوعای گیرا بووە، چەندین جار! باوەڕ نەكەین؟ بڕوا نەكردن بە چاوی خۆت نە جارێك ونە دوو ونە سێ، شێتیە!! «كە نوح پاڕایەوە، وەڵاممان دایەوە ولە ناڕەحەتی دەرمانكرد» [الأنبیا‌ء:٧٦]. ئەنەس ئەفەرموێ: «پەیامبەرلەسەر مینبەردا وتاری ئەفەرمو: كابرایەكی دەشتەكی هاتە مزگەوتەوە، وتی: یا رسول الله ماڵ وموڵك وئاژەڵان تیاچون، ومنداڵان برسیانە، دوعا بكە بارانی ڕەحمەت ببارێت، پەیامبەریش  دەستەكانی بۆ ئاسمان بەرزكردەوە تا سپیایی بن باڵی دەركەوت، دەڵێت: سوێند بەخوا پەڵە هەورێكیش بە ئاسمانەوە نەبو، سوێند بەوەی نەفسی منە بە دەستە، دەستەكانی دانەگرت تا هەورەكان وەك شاخەكان هاتن، ولە مینبەر دانەبەزی تا ئاوی بارانمان بینی ڕیشی موبارەكی تەڕكردبوو وپێیدا دەهاتە خوارەوە، ئیتر كە گەڕاینەوە ماڵ ناو شاری مەدینە هەموی گۆمە ئاوی باران بوو، هەفتەی داهاتو ئەو پیاوە یا جگە لەو بوو هاتەوە وداوای وەستانی بارانەكەی كرد ودیسانەوە دەپاڕێتەوە وبارانەكە دەوەستێت .. هتد ئەمانە هەموی بەڵگە نیە كە خوایەك هەیە، وەڵامی داوای داواكەران دەداتەوە؟!

2. هەركەس تەماشای خۆی بكا، بە هەستی هەست بەوە دەكات كە لە خۆوە نەبوە وخالقێك خولقاندویەتی، بە تایبەت زانستی ئەمڕۆ لەم بارەوە شۆڕشێكی گەورەی بەرپاكرد لە دژی بێباوەڕان، كە هیچ بواری نەهێشتەوە بۆ وتەی: لە خۆوە دروستبووە، یان بە سودفە دروست بووە!

خوای كاربەجێ ئەفەرموێ: «ئێمە ئێوەمان دروست كردوە پاشان وێنەتانمان كێشاوە» [اڵاعراف:١١].، هەروەها ئەفەرموێ: «الله ئەو خودایەیە كە زەوی بۆ داناون، تا تێیدا بە تۆقرەیی بمێننەوە، وئاسمانیشی كردوە بە سەقف بۆ زەوی، وئێوەشی دروستكردوە لە باشترین وێنە وجوانترین شێوازدا، وجۆرەها نازونیعمەتی پاك وحەڵاڵی پێبەخشیون، ئەوەی ئەو نیعمەتانەی بەخشیوە پەروەردگارەكەتانە، هەر زۆر بێ خێر وچاكە وفەزڵ وفەڕی، وپاكی بۆ خوا لەوەی بۆ ئەو ناشێ» [غافر:64]..

هەروەها ئەفەرموێ: «ئاسمان وزوەی دروستكردوە بە هەق، بە ئەوپەڕی داناییەوە، وئێوەشی بە جوانترین شێواز دروستكردوە، ولە قیامەتیشدا هەر بۆ لای ئەو دەگەڕێنەوە بۆ پاداشتی كارەنتان» [التغابن:3].

3. ڕێنماییكردنی دروستكراوەكانی، كە لەوەو پێش لەم بارەوە هەندێكمان باسكرد. جا بە هەستمان لەو كارانە بڕوانین، ڕون دەبێتەوە كە خالقێكی هەیە كە خوایە .

4. فرە جۆری وفرە ڕەنگی وفرە تامی وفرە چەشنی میوەكان، هەروەها بوونی ئەو هەمو ڕەنگە جوان وسەرنج ڕاكێشە، وەك پێشتر باسمان كرد.

5. جیاوازی زوبانەكان: هەروەها جیاوازی زوبانەكان ئەو هەموو زمانەی دروستكردوە، خوایەك لەو هەموو زوبانە تێدەگا، وەڵامی داخوازی ئەو هەموو زوبانە دەداتەوە بەڵگە نیە كە خوایەك هەیە تاك وتەنهایە بێشەریك وبێهاوەڵە؟! بێگومان.

ولە بەڵگەكانی بوونی خوا: پاداشتدانەوەی چاكەكارانە هەر لە دونیا، وسزادانی خراپەكارانە هەر لە دونیا.

سەرنجی ئەوانە بدەن چاویان ها بە هەژارانەوە وسەردانی خزمانیان دەكەن، وبەهانای لێقەوماوەوە دەڕۆن، چەند خودا لوتفیان لەگەڵ دەكا، چۆن پاداشتیان دەداتەوە هەر لە دونیادا كە خەڵك بە چاوانی خۆیان دەیبینن؟ جێگەیان بۆ پڕدەكاتەوە، ڕۆز وڕزقی زیاد دەكا، بەهۆی ئەو چاكانەوە، ئایا ئەمە بەڵگە نیە كە خوایەك هەیە بەسەر هەمو بەندەیەكەوە چاودێرە وكارەكانی دەژمێری پاداشتی دەداتەوە، بەبەڵگەی ئەو پاداشتەی دونیا پاداشتی ئاخیرەتیش هەیە؟! بێگومان عەقڵەكان دوربین ووردبینن. ئەگەر بمەوێ هەمو جۆرەكانی ئەم خاڵە باس بكە ملە ژماردن نایەت! خەڵكیش زۆر وبێشومار وسەیریان بینیوە لەم بارەوە! «هەرچی ببەخشنەوە، بێگومان خودا جێگەیتان بۆ پڕ دەكاتەوە هەر لە دونیادا، ولە قیامەتیشدا پاداشتی گەورەتر دەدرێیتەوە» [الرعد:39].

هاوشێوەی ئەمەش: سزادانی ستەمكاران ودەستبڕ وڕێگرەكانە، سزاكانیان هەمو كەسێك دەیبینێت بە چاوی خۆی، ودڵنیان كە ئەوە سزای ئەو ستەمە بوو.

جا هەركەس لە مێژوو وئێستاش وردبێتەوە، ئەسباب وموسەببات پێكەوە گرێ بدات، بەجوانی بۆی ڕون دەبێتەوە كە خوا هەیە وتاك وتەنهایە. والحمد لله رب العاملین.

علی خان