مەقالەکان

ڕاستییەك لەبارەی پەیوەندی دەوڵەتی عوسمانی بە "كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان"ەوە

لەوانەیە زۆربەتان "كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان!"تان بیستبێت، بەڵام لەوانەیە زۆرێك نەزانن ڕاستی خواسی "كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان" چییە وچۆن وبۆچی وكەی بووە؟ منیش لێرەدا ئەوەم لا گرنگ ومەبەست نییە، بەڵكو دەمەوێت تەمومژیەك كە لەسەر دەوڵەتی عوسمانی دروستبووە بیڕەوێنمەوە، چونكە خەڵكێكى دژە دین وبە تایبەت وڵاتانی ڕۆژئاوا، تانە لە دەوڵەتی عوسمانی دەدەن لەبەر نەتەوە وڕەگەزەكەیان نییە، بەڵكو لەبەر ئایین وخیلافەتەكەیانە كە چەندین سەدە ئیسلامیان لەسەر پێ وەستاندبوو -خوا پاداشتی خێریان بداتەوە-.

جا بەڵێ "كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان" لەسەردەمی عوسمانیەكاندا بووە، بەڵام عوسمانیە موسڵمانەكان لێی بەرپرس نین، بەڵكو توركە شوێن ڕۆژئاواكەتووەكان بەو كارە هەستاون ولێشی بەرپرسن، وەك دواجار بە بەڵگەوە دەیخەمەڕوو. بۆیە عوسمانیەكان لێی بەرپرس نین بەڵكو «كۆماری توركیا» لێی بەپرسە!

ئەگەریش سەرنجی ساڵەكانی دوادوایی دەوڵەتی عوسمانی بدەیت، بە لەسەر تەخت لادانی سوڵتانی موسڵمانان سوڵتان عەبدولحەمید خانی دووەم كوڕی سوڵتان عەبدولمەجیدی یەكەم لە ساڵی 1909، دەبینی ئیتر بە كردەیی دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی نامێنێت، ئەگەرچی من نەمانی دەسەڵات وتوانای فیعلی دەوڵەتی عوسمانی دەگێڕمەوە بۆ 24ـی تەمموزی 1908 ئەو كاتەی سوڵتان عەبدولحەمید -بە ڕەحمەت بێت- ناچار دەكرێت بە پەیڕەوكردنی یاسای بنەڕەتی "القانون الأساسي" (دەستوور)  وزيندووكردنەوەی ئەنجومی نوێنەران وەك چۆن لە وڵاتانی ڕۆژئاوادا بوونی هەیە. ئەمەش لە ژێر فشاری كۆمەڵەی توركە گەنجەكان وكۆمەڵەی ئیتیحاد وتەرەقی وخەڵێكی تریش بە هاوكاری وپاڵپشتی ماسۆنی وجولەكەكان، بە كورتیش: داوای ئازادی ڕادەربڕین ودیموكراسی وزیندوكردنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران ودەستور وشوێن ڕۆژئاواكەوتنیان دەكرد لە سوڵتان ولە دەوڵەتی عوسمانی. 

جا لە دوای ئەو بەروارەوە هیچ خەلیفە وسوڵتانێكی عوسمانی دەسەڵاتی دەركردنی هیچ بڕیارێكی گرنگ وچارەنووسسازی نەبووە، بەڵكو تەنها بابەتە تەشریفاتیەكانیان پێسپێردرابوو.

تەنانەت لەسەردەمی سوڵتان موحەممەد ڕەشادی پێنجەم (سوڵتان ڕەشاد) بڕیاری بەشداریكردن لە جەنگی جیهانی یەكەم دەدرێت! لەلایەن چەند ماسۆنی وئینقلابچیەكی دەسەڵاتدار، وەك: ئەنوەر پاشا وتەڵعەت پاشا وجەمال پاشا بە بێ گەڕانەوە بۆ سوڵتانی ئەو كاتە! كە دواجار ئەو بڕیارە هەڵە، لاوازبوون وپاشان كەوتنی دەوڵەتی عوسمانی لێدەكەوێتەوە. 

لە كاتێكدا ئەو سیانە هەر سێكیان لە ئینقلابچیەكانن بەسەر سوڵتاندا! وبانگەشەی ئازادی ودیموكراسی وشوێن ڕۆژئاوا كەوتنیان دەكرد.

هەر تەڵعەت پاشای ماسۆنی ودیموكراتیخواز وشوێن ڕۆژئاواكەوتوو وئینقلابچی بەسەر سوڵتاندا لە نیسانی 1915 بڕیاری شاربەدەركردنی "نیو ملیۆن" ئەرمەنی دەدات وزۆربەی ئەو "جینۆساید وكۆمەڵكوژیەی" باسدەكرێت لە دەرئەنجامی ئەوە ڕوویداوە.

گومانیش نییە لەسەر ئەوەی ماسۆنی بووە وەك خۆی باسی دەكات، هەروەها جەمال پاشا بە یەقینی سەلمێنراوە كە ماسۆنی بووە، هەروەها ئەنوەر پاشاش ڕاجیاوازی هەیە ماسۆنی بووە یان هاوكار وڕێخۆشكار بووە بۆیان؟!

هەربۆیەش دواجار ئەرمەنیەكی گاور لە بەرلین لە ساڵی 1921 تەڵعەت پاشا ئیغتیال دەكات وەك تۆڵەیەك لەو بڕیارەی پێشووی.

پاشانیش لەسەردەمی موحەممەد وەحیدەددینی شەشەم (سوڵتان وەحیدەددین)، كەمال موستەفا (ئەتاتورك) بڕیارێك دەردەكات لە 1ـى تشرینی دووەمی 1922 بە فەرمی صەڵاحیاتی سەڵتەنەتی سوڵتان هەڵدەوەشێنێتەوە (واتە هێز ودەسەڵاتەكانی حوكمكردن وئیدارەدان وسیاسەتكردن (كە پێشتر بە كردەیی لە سوڵتانە عوسمانیەكان سەندرابووە بەڵام ئێستا بوو بە فەرمی)) بەڵام بەبێ دەستبردن بۆ پرسی خیلافەت، تەنانەت دوای ئەو هەموو بێڕێزی وحیساب بۆ نەكردنە وهەروەها ڕاگەیاندنی هەیمەنەی دەوڵەتەكەی ئەنقەرە كە كەمال موستەفا (ئەتاتورك) ڕابەرایەتی دەكرد بەسەر ئیستانبۆلدا كە سوڵتان لەوێبوو، ئەوە ئەبێت سوڵتان بە ناڕەحەتی دوای چەند ڕۆژێك لە دەرچوونی ئەو بڕیارە ئیستانبول بەجێدەهێڵێت.

ئەوە باسی سوڵتان عەبدولمەجیدی دووەم ناكەم (كۆتا سوڵتانی عوسمانیەكان)، چونكە ئەو تەنها ناونیشانی خەلیفەی هەبوو، هیچ دەسەڵاتێكی نەبوو، دوای ماوەیەكی كەمیش لە هاتنە سەر تەختی، سیستەمی كۆماری ڕادەگەینرێت لە ئەنقەرە، ئیتر ئیستەنبوڵ دەبێتە بارەگای خیلافەتێكی بێدەسەڵات، ئەنقەرەش بارەگای كۆماری توركیا كە هەموو هێزێكی لەدەستدایە.

ئەوە ئەبێت بەریتانی وفەرەنسیەكان وڕۆژئاوا بە گشتی فشاریان دەكرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی خیلافەت، پەرلەمانیش كە لەسەر داوای بەریتانی وفەرەنسیەكان دامەزرابوو بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی خیلافەت لە بەرواری 3ـی ئازاری 1924 زایینی، بەرانبەر 27ـی ڕەجەبی 1342 بەوەش ئەو خیلافەتە كۆتایی پێهات كە بە ئەبوبەكر رضي الله عنه دەستیپێكرد لە ساڵی یانزەی كۆچی، وبە سوڵتان عەبدولمەجیدی دووەم كۆتایی هات لە 1924 كە وادەزانم ژمارەیان 102 خەلیفە دەكات.

بەڵكو نەك هەر ئەوە، بڕیاریش دەدرێت هەرچی لە ئالی عوسمانە نەفیبكرێن بۆ دەرەوە، وهەرچی ماڵ وموڵك وسامانیشیان هەیە بە ناهەق موصادەرەكرا، یانی ماڵ لە خاوەن ماڵ حەرامكرا. 

هەموو ئەوانەی وتم، لە: ئینقلابكردن لە سوڵتان عەبدولحەمید ولادانی، و"جینۆسایدی ئەرمەنیەكان" هەتا نەفیكردنی هەموو بنەماڵەی عوسمان، هەمووی لەلایەن كۆمەڵەی ئیتیحاد وتەرەقی وكۆمەڵەی توركە گەنجەكان ودوژمنانی سوڵتان عەبدولحەمیدەوە بەڕیوە دەبرا بە هاوكاری جولەكە وئەرمەنە گاورەكان وپاڵپشتی ماسۆنیەكان كە خۆیان دواجار لە یادەوەریەكانی خۆیاندا دانیان بەمەدا ناوە، وبەشێكی ئەو ڕاستیانە دواجار بە بەڵگەوە دەخەینەڕوو.

بۆیە زۆرێك لە مێژوونووسان قۆناغی دوای لادانی سوڵتان عەبدولحەمید بە قۆناغی حوكمی ئیتیحادیەكان ناوزەددەكەدەن. واتە: كۆماری توركیای دوای عوسمانیەكان كە دژە عوسمانیەكان دروستیانكرد لەو "تاوانە" بەرپرسن نەك دەوڵەتی عوسمانی، بۆیە هەڵەیە بڕیارەكانی ئەو كاتە بدرێتە پاڵ دەوڵەتی عوسمانی. نەك دەوڵەتی عوسمانی وسوڵتانەكانی هەڵەیان نەبێت، الحمد لله بە جوانی ووەك خۆی ڕاست وهەڵەكانی ئەوان وجگە لەوانیش دەبینین، بەڵام لێرەدا باسەكە پرسی هەژماركردنی هەڵە وكورتیەكان نییە.

سەبارەت بە پەیوەندی سەركردەكانی ئیتیحاد وتەرەقی وگەنجە توركەكان بە ماسۆنیەتەوە، كە دوای لابردنی سوڵتان عەبدولحەمید ئەوان وڵاتیان بەڕێوە دەبرد، لەو بارەوە:

ڕەفیق مانیاسزادە ئەڵێت: «ئەو یارمەتیە دارایی ومەعنەویاتانەی لە كۆمەڵەی ماسۆنیەكانی ئیتاڵیاوە دەستمانكەوت كە یارمەتیەكی زۆر گەورەیداین، چونكە پەیوەندیەكی توندوتۆڵمان پێكەوە هەبوو»(1).

ئەنوەر پاشاش كە دەورێكی زۆر گرنگی گێڕا لە ئینقلابەكەی دژ به سوڵتان عەبدولحەمید لە سالى 1908، لە گفتوگۆیەكی لەگەڵ جەمال پاشادا كە یەكێك بووە لە كۆڵەكەكانی كۆمەڵەی ئیتیحاد وتەرەقی دەڵێت: «ئەزانی ئەی جەمال! ئێمە تاوانەكەمان چی بوو؟ تاوانی ئێمە ئەوەبوو سوڵتان عەبدولحەمیدمان نەناسی بۆیە بووین بە ئامێرێك بە دەست صەهیۆنیەكانەوە، ماسۆنی جیهانیش بەكاری هێناین، ئێمە هەوڵەكانمان بۆ صەهیۆنیەكان بوو ئەوە تاوانە ڕاستەقینەكەی ئێمەیە!»(2).

هەر لەم بارەوە ئەیوب صەبری یەكێك لە سەركردە سەربازیەكانی كۆمەڵەی ئیتیحاد وتەرەقی دەڵێت: «ئێمە كەوتینە داوی تۆڕی جولەكەكانەوە، كاتێك ڕۆیشتین خواستەكانی جولەكەمان جێبەجێكرد لە ڕێگەی ماسۆنیەكانەوە، ئەوەش تەنها لەبەرانبەر دوو لیرەی ئاڵتوونی! لە كاتێكدا جولەكەكان (30 سی) ملیۆن لیرەی ئاڵتونیان پێشكەشی سوڵتان عەبدولحەمید كرد بۆ جێبەجێكردنی داواكاریەكانیان بەڵام ئەو ڕەدی كردەوە»(3).

هەر لەم بارەوە بەرنارد لویس دەڵێت: «برا ماسۆنیەكان وجولەكەكان بە نهێنی هاوكاری یەكتریان دەكرد بۆ لەسەر تەخت لادانی سوڵتان عەبدولحەمید چونكە زۆر دژی جولەكەبوو، ئاخر ئەو بە توندی ڕەدی كردەوە بستێك زەوی بدات بە جولەكە لە فەلەستین»(4).

سوڵتان خۆشی لە یادەوەریەكانیدا ئەوە دەسەلمێنێت، پێنەدانی فەلەستین بە جولەكە وهرتزل ، بە هۆكاری لادانی خۆی دەزانێت لەسەر تەخت، ئەو وجگە لەویش لە مێژووناسان وشارەزايان وهاوسەردەمەكانی ئەو ڕاستیە دەسەلمێنن!

تەنانەت نەجەمدین ئەربەكان سەرۆك وەزیرانی توركیا لە نەوەدەكان ئەویش ئەو ڕاستیە دەسەلمێنێت وباسی پەیوەندی ماسۆنیەت دەكات بە لادانی سوڵتان عەبدولحەمیدەوە وتەنانەت ئەڵێت: لەسەردەستی ئیمانوێل قەرەصۆ مەحفەلێكی ماسۆنیەكان لە توركیا كراوەتەوە(4).

لە كاتیكدا قەڕەصۆ كەسێكی جولەكە بووە ویەكێك بووە لەو چوار كەسەی بڕیاری لەسەر تەختلادانی سوڵتانی عەبدولحەمیدیان تەسلیمی سوڵتان كردووه! كە سوڵتان لە یادەوەریەكانیدا خەفەت دەخوات كەسێكی جوولەکە چۆن لە نێو ڕیزی ئەو كەسانەیە كە لەسەر تەختی لادەدەن.

لە كۆتاییدا، ڕەحمەتی خوا لە شاعیری كورد جەمیل صدقی زەهاوی بێت كە لە ستایشی سوڵتان عەبدولحەمید دەڵێت: 

وقد بعث الله الخليفة رحمة * إلى الناس إن الله للناس يرحم

أقام به الديان أركان دينه * فليست على رغم العدى تتهدم

وصاغ النهى منه سوار عدالة * به إزدان من خود الحكومة معصم

وكم لأمير المؤمنين مآثر * بهن صنوف الناس تدري وتعلم

ويشهد حتى الأجنبي بفضله * فكيف يسيء الظن من هو مسلم

سلام على العهد الحميدي إنه * لأسعد عهد في الزمان وأنعم.

____________________________________________

(1) اليهود والدولة العثمانية ل 219.

(2) اليهود والدولة العثمانية ل 228.

(3) اليهود والدولة العثمانية ل 229.

(4) اليهود والدولة العثمانية ل 229.

 

(5) اليهود والدولة العثمانية ل 229.